به گزارش خبرگزاری مهر، در اصل سی‌ام قانون اساسی، بر تأمین مالی آموزش عالی توسط دولت تا سر حد خودکفایی کشور تاکید شده است. بر همین اساس دولت سالیانه منابع مالی قابل توجهی را از طریق دانشگاه‌های دولتی برای آموزش و تربیت نیروی انسانی متخصص هزینه می‌کند.

در حال حاضر دولت به دانشگاه‌ها کمک مالی می‌کند و بسیاری از دانشگاه‌ها برای عموم دانشجویان رایگان است. همچنین پذیرش در دانشگاه‌ها بر اساس کنکور انجام می‌شود و در صورتی که دانش‌آموزان خانواده‌های پردرآمد از امکانات آموزشی از جمله مدارس غیر دولتی با شهریه‌های بالا، کلاس‌های آمادگی کنکور و دسترسی به منابعی از جمله کتاب‌های کمک درسی و آزمون‌های آزمایشی بیشتری برخوردار باشند، در عمل دولت از دانش‌آموزان برخوردار در ورود به دانشگاه‌ها، رشته‌های برتر و پربازده حمایت مالی خواهد کرد.

شواهد آماری نشان می‌دهد که شرایط موجود نه‌تنها با ناعدالتی در کسب آموزش عالی و رشد ناهمگن سرمایه انسانی در سطح کشور و اقشار مختلف جامعه همراه است، بلکه منجر به حمایت‌های دولت (از طریق یارانه‌های آموزشی) از قشر برخوردار شده است.

با توجه به این موضوع مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی با انجام یک پژوهش داده‌ها و شواهد آماری ابعاد مسئله ناعدالتی را در آموزش عالی در شرایط موجود بررسی کرده و با تحلیل و شناسایی عوامل بنیادی دخیل راهکارهای سیاست‌گذاری را از منظر عدالت اجتماعی مورد ارزیابی قرار داده است.

نقش دستیابی به آموزش عالی در ارتقای طبقه اجتماعی کم‌درآمدها

یکی از معیارهای بررسی عدالت آموزشی، نرخ دسترسی گروه‌های مختلف درآمدی به آموزش عالی است. دستیابی به آموزش عالی برای فرزندان خانوارهای کم‌درآمد نقش مهمی در ارتقای طبقه اجتماعی آن‌ها دارد. بر همین اساس اولین قدم، بررسی نرخ پوشش تحصیل آموزش عالی، از هر نوع و در هر سطح دانشگاه در گروه‌های مختلف درآمدی است.

بر اساس داده‌های هزینه و درآمد خانوار در سال ۱۴۰۰؛ درآمد سالیانه خانوارهای دهک یک و دو ۱۹ میلیون و ۴۰۰ هزار تومان بوده است. خانوارهای دهک سه و چهار ۴۳ میلیون و ۷۰۰ هزار تومان درآمد سالانه داشته‌اند. دهک‌های پنج و شش، در یک سال ۶۰ میلیون و ۴۰۰ هزار تومان درآمد داشته‌اند. درآمد سالانه دهک‌های هفت و هشت، ۸۳ میلیون و ۵۰۰ هزار تومان و درآمد سالانه دهک‌های ۹ و ۱۰ نیز ۱۵۸ میلیون و ۲۰۰ هزار تومان بوده است.

فرزندان خانواده‌های با درآمد بالا ۲ برابر بیشتر دانشگاه می‌روند

بررسی‌ها نشان می‌دهد که دسترسی به آموزش عالی رابطه مستقیم و چشم‌گیری با دهک درآمدی خانوار افراد دارد. چراکه حدود ۲۷ درصد فرزندان ۱۸ تا ۲۴ سال از دهک اول و دوم درآمدی وارد دانشگاه شده‌اند؛ در حالی که این میزان در دهک‌های نهم و دهم درآمدی ۵۷ درصد است. یعنی فرزندان خانوارهای دهک‌های نهم و دهم دو برابر بیشتر از فرزندان خانوارهای دهک اول و دوم وارد دانشگاه شدند.

همچنین در دو دهک درآمدی بالای جامعه از هر ۵ نفر، ۳ نفر یا دارای مدرک دانشگاهی هستند یا در حال حاضر دانشجو بوده‌اند؛ اما در دو دهک پایین از هر ۵ نفر، یک تا دو نفر دارای تحصیلات دانشگاهی بوده‌اند.

این داده‌ها از این واقعیت پرده بر می‌دارند که با وجود هزینه‌های نسبتاً پایین آموزش عالی به لحاظ شهریه در کشور، سایر هزینه‌های ضمنی این مسئله (از جمله هزینه زندگی و نیز درآمدهای از دست‌رفته حین تحصیل) یا مسائل انگیزشی- رفتاری، یا صرف موانع ورود به دانشگاه (کنکور) سبب شده که مشارکت دهک‌های پایین جامعه در آموزش عالی کاهش پیدا کند؛ به‌گونه‌ای که خانوارهای با درآمد پایین این نوع سرمایه‌گذاری در سرمایه انسانی را برای خود بهینه نمی‌بینند و یا قادر به انجام آن نیستند.

نابرابری چشم‌گیرتر در تحصیلات کارشناسی بین دهک‌ها

در مقطع کارشناسی، بی عدالتی آموزشی به‌صورت چشم‌گیرتر دیده می‌شود. حدود ۵۰ درصد از فرزندان ۱۸ تا ۲۴ ساله خانوارهای دهک ۹ و ۱۰ از تحصیلات دانشگاهی کارشناسی برخوردارند. این در حالی است که در دهک‌های یک و دو حدود ۲۰ درصد از این افراد تحصیلات دانشگاهی کارشناسی دارند. یعنی در دهک‌های ۹ و ۱۰ تحصیلات کارشناسی ۲.۵ برابر بیشتر از دهک یک و دو است.

همچنین باید توجه داشت که همه فرزندان ۱۸ تا ۲۴ سال مدرک دیپلم ندارند و نابرابری تحصیلات دانشگاهی در بین دهک‌های درآمدی ممکن است به سبب عدم موفقیت تحصیلی آن‌ها در دوران متوسطه و ابتدایی باشد.

حضور بیشتر دهک‌های درآمدی بالا در دانشگاه‌های دولتی و غیر دولتی

بررسی این‌که هر گروه درآمدی در چه نوع دانشگاهی تحصیل می‌کنند، نشان می‌دهد که حضور دهک‌های بالاتر درآمدی هم در دانشگاه‌های دولتی و هم در دانشگاهی غیر دولتی بیشتر است. تحصیل فرزندان دو دهک ۹ و ۱۰ درآمدی در دانشگاه‌های «دولتی روزانه» ۱۷.۸ درصد است، همچنین این افراد در دانشگاه‌های «شبانه، پیام‌نور و غیرانتفاعی» ۱۴ درصد و در دانشگاه‌های «آزاد و علمی کاربردی» ۲۵.۱ درصد است.

این نتایج از این حکایت دارد که حتی با وجود رفع موانع هزینه‌ای در تحصیل دانشگاهی، همچنان نرخ حضور در این دانشگاه‌ها در میان دهک‌های مختلف درآمدی نامتوازن است و رایگان بودن شهریه به خودی خود نتوانسته در نهایت دسترسی متوازن به آموزش عالی ایجاد کند.

در دانشگاه آزاد اسلامی و (علمی کاربردی) نابرابری شدیدتری میان دهک‌ها وجود دارد. در دهک‌های ۹ و ۱۰ نزدیک به ۳ برابر بیشتر از دهک‌های یک و دو وارد دانشگاه‌های غیر دولتی می‌شوند. در دانشگاه‌های دولتی اگرچه این نابرابری وجود دارد ولی شدت آن کم‌تر است. یعنی دهک‌های ۹ و ۱۰ کم‌تر از دو برابر از دهک‌های یک و دو در دانشگاه‌های دولتی تحصیل می‌کنند.

تفاوت نسبت بی‌عدالتی در دانشگاه‌های دولتی و غیر دولتی می‌تواند نشان‌دهنده این موضوع باشد که رایگان بودن شهریه اگرچه منجر به برابری کامل در تحصیلات دانشگاهی نشده ولی به نظر تا حدودی در ایجاد دسترسی عادلانه به آموزش عالی موثر است.

۳۷ درصد از جمعیت دانشجویان از خانواده‌های پردرآمد هستند

بخش عمده‌ای از بودجه دانشگاه‌های دولتی از طریق دولت تأمین می‌شود. به همین دلیل برای بررسی این‌که دهک‌های مختلف درآمدی چقدر از این بودجه حمایتی دولت برخوردار می‌شوند، نیاز است که سهم دهک‌های درآمدی مختلف از جمعیت دانشجویان نیز مورد بررسی قرار گیرد.

این بررسی‌ها نشان می‌دهد که حدود ۳۷ درصد از جمعیت دانشجویان از خانوارهای دهک‌های ۹ و ۱۰ هستند؛ ولی دو دهک پایین درآمدی (دهک یک و دو) تنها ۷ درصد از جمعیت دانشجویان را تشکیل می‌دهند. در دهک ۷ و ۸ نیز نسبت به دهک ۳ و ۴ از عدم توازن ولی با شدت کم‌تر وجود دارد.

این نشان می‌دهد که با وجود تخصیص منابع عمومی به آموزش عالی در کشور، از جمله رایگان بودن شهریه، دسترسی برابر اقشار مختلف جامعه به تحصیلات دانشگاهی به دست نیامده است.

دهک‌های بالاتر در رشته‌ها و دانشگاه‌های گران‌تر تحصیل می‌کنند

در میان دانشجویان از دهک‌های درآمدی، در میزان پرداخت شهریه نیز روند نابرابر معناداری وجود دارد. به صورتی که به طور متوسط دهک ۹ و ۱۰ یک و نیم برابر بیشتر از دهک یک و دو در دانشگاه‌های آزاد و علمی کاربردی هزینه می‌کنند. نابرابری در پرداختی شهریه میان دهک‌های درآمدی در دانشگاه‌های غیر رایگان؛ یعنی دانشگاه‌های دولتی شبانه، پیام نور و غیر انتفاعی نیز وجود دارد.

تفاوت در پرداخت شهریه نشان می‌دهد که افراد دهک‌های بالاتر درآمدی در رشته‌ها و دانشگاه‌های به نسبت گران‌تر (مانند پزشکی و مهندسی) و احتمالاً با بازدهی درآمدی بیشتر، مشغول تحصیل هستند.

جنگ ایران و عراق که از واپسین روز تابستان سال ۱۳۵۹ آغاز شد، در واقع رویارویی نظامی میان دو کشور نبود بلکه جمهوری اسلامی ایران با تهاجم و تجاوز بلوکی از قدرت‌های جهانی و منطقه‌ای مواجه شد که با وجود اختلافات و دوقطبی‌های شدید آن زمان، برای سرنگون ساختن دولت انقلابی مستقر در تهران به اتفاق نظر رسیده بودند.

بر اساس برخی روایات و اسناد، اتحاد جماهیر شوروی به تنهایی اعطای حدود نیمی از کمک‌های تسلیحاتی به عراق را برعهده گرفت.

واشنگتن ابتدا با سکوت خود، رضایت ضمنی‌اش را آشکار ساخت و چراغ سبز به رژیم بعث داد تا مرزهای سرزمینی ایران را مورد تجاوز قرار دهد و از این رهگذر ایالات متحده بتواند برخی از منافع اقتصادی سیاسی و نظامی خود را بازیابی و از تبعات اجتماعی و فرهنگی انقلاب اسلامی در منطقه جلوگیری کند

گوشه‌هایی از پشتیبانی خارجی از رژیم بعث عراق را در حمایت مالی چشمگیر عربستان و کویت می‌توان دید که بین ۲۵ تا ۶۵ میلیارد دلار به عراق کمک کردند. شوروی و فرانسه هر یک به ترتیب ۴۷ و ۳۸ درصد از جنگ‌افزارهای عراق را تامین کردند. نیروهای نظامی و سربازانی با ملیت‌های مصری، اردنی، سودانی و… در اختیار ماشین جنگی عراق قرار گرفت.

انواع حمایت‌های سیاسی همچون «عملیات انسداد» که عملیاتی دیپلماتیک برای ممانعت از رسیدن تجهیزات نظامی به ایران بود، همزمان با صدور قطعنامه‌های به ظاهر بی‌طرفانه از سوی شورای امنیت و… نشان داد یک دنیا به کمک عراق آمده است. [۱]

در این میان، آمریکا کوشید در بسیاری از زمینه‌ها از جمله فروش سلاح به عراق و در رقابت با سایر حامیان «صدام حسین»، گوی سبقت را برباید.

در ادامه، آمریکایی‌ها به صورت مستقیم در خلیج فارس وارد رویارویی با ایران شدند؛ نبردی دریایی که در فروردین ۱۳۶۷ رخ داد و بسیاری آن را بزرگترین عملیات دریایی ایالات متحده پس از جنگ جهانی دوم قلمداد می‌کنند. این رویدادی بود که در چارچوب «جنگ نفت‌کش‌ها» و پس از حمله به سکوهای نفتی ایران به وقوع پیوست و در معادلات جنگ تاثیرگذار بود. [۲]

«عبدالعلی پورشاسب» در مقاله‌ای با عنوان «نقش ایالات متحده آمریکا در شروع، تداوم و پایان جنگ رژیم بعث عراق علیه جمهوری اسلامی ایران» [۳] به نقش ایالات متحده در جنگ تحمیلی پرداخته که در ادامه گزیده‌ای از آن را می‌خوانیم؛

نقش ایالات متحده در آغاز جنگ تحمیلی علیه ایران

قائلان به نقش‌آفرینی ایالات متحده در آغاز حمله رژیم بعث عراق به ایران معتقدند که واشنگتن با سکوت خود، رضایت ضمنی‌اش را آشکار ساخت و چراغ سبز به رژیم بعث داد تا مرزهای سرزمینی ایران را مورد تجاوز قرار دهد و از این رهگذر ایالات متحده بتواند برخی از منافع اقتصادی سیاسی و نظامی خود را بازیابی کرده و از تبعات اجتماعی و فرهنگی انقلاب اسلامی در منطقه جلوگیری کند.

با عدم حصول موفقیت در حل ماجرای تسخیر لانه جاسوسی در فروردین ۱۳۵۹، دولت «جیمی کارتر» قطع روابط دیپلماتیک بین ایران و ایالات متحده را رسما اعلام کرد و در اردیبهشت ۱۳۵۹ عملیات طبس مفتضحانه شکست خورد. شکست در این عملیات دور جدیدی از اقدامات را در دستور کار بلوک غرب به رهبری ایالات متحده برای تضعیف نظام اسلامی برآمده از انقلاب سال ۱۳۵۷ قرار داد.

دولت کارتر از مدت‌ها قبل از جنگ تحمیلی، به نزدیک شدن به عراق علاقه‌مند بود اما تا قبل از تسخیر لانه جاسوسی، ترجیح ایران بر عراق به عنوان یک انتخاب راهبردی در اولویت سیاست‌های غرب آسیای آمریکایی‌ها قرار داشت؛ با این حال پس از ایجاد گسست در روابط ایران و ایالات متحده، مقامات عراقی و آمریکایی کانال‌های ارتباطی ایجاد و ژست‌های سیاسی مثبتی نسبت به یکدیگر اتخاذ کردند؛ از جمله سخنرانی صدام در محکوم کردن اقدام نظامی شوروی در افغانستان که تحول بزرگی در روابط دو کشور قلمداد شد.

همچنین، «دیوید نیوسام» معاون وقت وزارت امور خارجه ایالات متحده در امور سیاسی بیان کرده بود که ایالات متحده آماده است تا روابط دیپلماتیک خود را با عراق در هر زمانی از سر بگیرد؛ موضوعی که صدام بعدها به آن اذعان کرد و گفت که عراق پیشنهاد نیوسام را دو ماه قبل از جنگ پذیرفته بود اما وقتی جنگ شروع شد، برای جلوگیری از تفسیر نادرست برقراری روابط به تعویق افتاد.

دولت کارتر از مدت‌ها قبل از جنگ تحمیلی، به نزدیک شدن به عراق علاقه‌مند بود اما تا قبل از تسخیر لانه جاسوسی، ترجیح ایران بر عراق به عنوان یک انتخاب راهبردی در اولویت سیاست‌های غرب آسیای آمریکایی‌ها قرار داشت

در همین حال، سند منتشر شده مربوط به مکالمات صدام و حلقه نزدیکانش در سال ۱۹۷۹ نشان می دهد او به خوبی نسبت به تمایل و راهبرد ایالات متحده برای مداخله‌گری در غرب آسیا اشراف داشته و می‌دانسته که واشنگتن از هر بهانه‌ای برای اعزام نیرو به این منطقه استفاده می‌کند.

آمریکا و استمرار جنگ تحمیلی

واشنگتن از سه طریق مسبب ادامه جنگ تحمیلی شد:

۱- تشویق کشورهای ثالث

– تشویق کشورهای مختلف به حمایت همه‌جانبه از صدام یکی از اهرم‌های اصلی حمایت ایالات متحده از عراق در جنگ تحمیلی بود. حمایت‌های نظامی و مالی از عراق، صادرات نفت بیش از نیاز، اجازه استفاده مکرر ارتش عراق از جزیره «بوبیان»، حمایت از طریق کشتی‌ها و بنادر و نقض بی‌طرفی از جمله اقدامات کویت بود که به نفع رژیم بعث و با چراغ سبز ایالات متحده صورت گرفت. در این حال ایالات متحده آمریکا با وارد کردن ناوگان نظامی خود به خلیج فارس و تغییر پرچم نفت‌کش‌های کویتی از حمله‌های ایران جلوگیری کرده و از کویت در قاچاق تجهیزات جنگی به عراق و به طور کلی نقض قواعد بی‌طرفی حمایت کرد.

-«ریچارد نیکسون» رئیس‌جمهوری پیشین آمریکا به «نیکلای چائوشسکو» رئیس جمهوری وقت رومانی نامه نوشت تا از قرارداد «جان برنان» دستیار و رئیس ستاد مشترک در دوران ریاست جمهوری نیکسون و «جان میچل» دادستان کل پیشین با طرف رومانیایی به منظور خرید یونیفرم‌های نظامی ساخت رومانی برای صادرات به عراق حمایت کند.

– «هوارد تایگر» که از ۱۹۷۷ تا ۱۹۸۷ در ساختار شورای امنیت ملی آمریکا مشغول به کار بود در دادگاه به طیف وسیعی از کمک‌های ایالات متحده به عراق طی سال‌های جنگ اقرار کرد و گفت که بسیاری از حمایت‌های واشنگتن از صدام به واسطه کشورهای ثالث صورت گرفته است. به گفته او، بر اساس دستورالعملی محرمانه، ایالات متحده فعالانه نظارتی دقیق بر فروش تسلیحات کشورهای ثالث به صدام داشت تا مطمئن شود عراق تسلیحات نظامی مورد نیاز را دارد.

– سیا از فروش تسلیحات مهمات و خودروهای نظامی غیرآمریکایی به عراق اطلاع داشته آن را تأیید کرده و در آن کمک کرده است.

۲- پشتیبانی اطلاعاتی و نظامی مستقیم ایالات متحده از عراق

بر اساس دستورالعملی محرمانه، ایالات متحده فعالانه نظارتی دقیق بر فروش تسلیحات کشورهای ثالث به صدام داشت تا مطمئن شود عراق تسلیحات نظامی مورد نیاز را در اختیار دارد

– ایالات متحده در طول جنگ اطلاعات ارزشمندی را از موقعیت و آرایش نظامی و مراکز اقتصادی و صنعتی ایران در اختیار عراق قرار داد.

– گسترش قلمرو پرواز هواپیماهای آواکس مستقر در عربستان سعودی، ارائه اطلاعات ماهواره‌ای و سایر حمایت اطلاعاتی واشنگتن از رژیم بعث در روند جنگ اثرگذار بود.

– ایالات متحده در فوریه ۱۹۸۲ با خارج کردن عراق از فهرست کشورهای حامی تروریسم، چتر حمایت نظامی و تسلیحاتی خود را برای رژیم بعث بازتر کرد. «ویلیام ایگلتون» مسئول بخش حفاظت منافع واشنگتن در بغداد در گزارش خود به وزارت امور خارجه ایالات متحده در تاریخ چهارم آوریل ۱۹۸۱ نوشت: «به دنبال تصمیمات در خصوص عدم فروش تسلیحات به ایران افزایش تعامل و تجارت با عراق افزایش متقابل تعداد دیپلمات‌ها و اخیراً پیشرفت در ماجرای فروش پنج بوئینگ به عراق، جو اینجا عالی است. به رغم باقی ماندن شماری از اختلاف نظرهای جدی در مسائل منطقه ای از زمان انقلاب ۱۹۵۸ تاکنون هیچ گاه چنین قرابت منافعی با عراق نداشته‌ایم.»

– ملاقات «دونالد رامسفلد» سیاستمدار آمریکایی و صدام در دسامبر ۱۹۸۳ نیز نشانه‌هایی مبرهن برای طرف عراقی در خصوص حمایت‌های تسلیحاتی آمریکا به همراه داشت. صدام در این ملاقات از نامه‌ای که – رامسفلد از طرف «دونالد ریگان» آورده بود ابراز رضایت کرد. دو طرف در این دیدار درباره منافع مشترک آمریکا و عراق و تلاش‌های ایالات متحده برای قطع فروش تسلیحات به ایران بحث کردند.

– از سوی دیگر ایالات متحده درصدد اجرای برنامه‌هایی برای آزادسازی سیاست صادراتی خود در قبال عراق بود و قوانین بازنگری شده اجازه می‌داد آمبولانس‌های زرهی، تجهیزات ارتباطی و تجهیزات الکترونیکی آمریکایی به عراق صادر شود. در همان سال ۱۹۸۳ وزارت امور خارجه آمریکا پرونده‌ای را برای کاهش کنترل‌ها بر صادرات اقلام نظامی به عراق در دستور کار قرار داد.

– نیروی هوایی عراق در آغاز جنگ توان بالایی نداشت و جنگنده های اف ١۴ و پدافند هوایی ایران تلفات سنگینی روی دست رژیم بعث گذاشت؛ تا جایی که صدام در اوایل سال ۱۹۸۱ دستور توقف موقت پرواز جنگنده‌ها صادر کرد. با این حال تجهیز عراق به جنگنده‌های میراژ و میک ۲۵ و سپس دستیابی رژیم بعث به ناوگان هوایی ساخت آمریکا و خدمه آموزش‌دیده در ایالات متحده صحنه نبرد را به نفع عراق تغییر داد.

ملاقات «دونالد رامسفلد» سیاستمدار آمریکایی و صدام در دسامبر ۱۹۸۳ نشانه‌هایی مبرهن برای طرف عراقی در خصوص حمایت‌های تسلیحاتی آمریکا به همراه داشت

– با آغاز حملات هوایی رژیم بعث به نفت‌کش‌های ایرانی، ایالات متحده بر تعداد نیروهای خود در خلیج فارس افزود و بزرگترین ناو جنگی خود را وارد منطقه کرد. مداخله و مشارکت ایالات متحده در جنگ با دعوت کویت از این کشور برای محافظت از نفت‌کش‌ها شکل علنی‌تری به خود گرفت و ابعاد گسترده‌تری یافت.

۳- حمایت‌های سیاسی و اقتصادی

اسناد منتشر شده در اکتبر ۱۹۸۳ حاکی است سیاست‌های ایالات متحده با وضوح بیشتری به سمت حمایت از رژیم بعث تغییر کرد. در همین زمینه در یکی از اسناد وزارت امور خارجه آمریکا تصریح شده است: «شرایط تغییر یافته می‌تواند به یکی از این دو نتیجه که به طور جدی با منافع ما در تناقض است، منتهی شود: الف) حملات عراق به تأسیسات نفتی ایران با هدف اخلال در صادرات (ایران) می‌تواند باعث شود ایران برای جلوگیری از هرگونه صادرات نفتی از طریق اعمال زور تلاش کند. ب) فشار مداوم ایران می‌تواند در طول یک سال آتی فروپاشی سیاسی عراق را محقق سازد. در چنین بستری است که تمایل به سمت عراق باید مدنظر قرار گیرد.»

در بخش دیگری از این سند به تلاش‌های دیپلماتیک آمریکا برای حمایت از عراق اشاره شده و آمده است: «ملاقات وزیر امور خارجه با همتای عراقی خود سطح علنی بودن گفت و گوی ما با عراق طی یک سال گذشته را بالاتر برده است. شکست عراق توسط ایران مطابق با منافع ایالات متحده نیست. سایر اقداماتی که می‌توانیم انجام دهیم شامل صدور بیانیه‌های علنی‌تر در خصوص حمایت از یکپارچگی ارضی عراق و بقای دولت فعلی این کشور است.»

دامنه حمایت‌های ایالات متحده از رژیم بعث در محافل بین‌المللی حتی پس از علنی شدن استفاده عراق از تسلیحات شیمیایی ادامه داشت. هر چند واشنگتن تحت فشار افکار عمومی مجبور شد زیر بار محکوم کردن این اقدام برود اما با این حال وزارت امور خارجه آمریکا به نمایندگی خود در سازمان ملل دستور داد تا در مورد پیش‌نویس قطعنامه ایران در محکومیت استفاده عراق از سلاح‌های شیمیایی حمایت سایر نمایندگی‌های غربی را برای مسکوت گذاشتن تصویب این پیش نویس جلب کنند و در صورت عدم موفقیت ایالات متحده نباید به این قطعنامه رأی مثبت دهد.

تداوم جنگ در سال‌های پایانی، از ابعاد مختلف از جمله امنیت انرژی و ملاحظات نظامی برای ایالات متحده مبنای توجیه‌پذیری نداشت

علاوه بر تحرکات سیاسی، حمایت مالی از عراق نیز به مرور در دستور کار دولت ایالات متحده قرار گرفت.

ملاحظات و منافع ایالات متحده در پایان جنگ تحمیلی

تداوم جنگ در سال‌های پایانی، از ابعاد مختلف از جمله امنیت انرژی و ملاحظات نظامی برای ایالات متحده مبنای توجیه‌پذیری نداشت. گروهی از سیاست‌گذاران نظامی ایالات متحده به این نتیجه رسیده بودند که عراق به رغم برخی از برتری‌های زمینی در کوتاه مدت نخواهد توانست ضربات برگشت‌ناپذیری بر زیرساخت‌های ایران وارد سازد. از سوی دیگر زمزمه‌های حمله عراق به کویت به گوش دستگاه‌های امنیتی ایالات متحده رسیده و آنان را متقاعد کرده بود که باید برای اتمام جنگ چاره‌ای اندیشیده شود و از همین رو به دنبال اجرای سناریویی بودند که بتواند ایران را وادار به پذیرش قطعنامه کند.

حمله ناو آمریکایی به هواپیمای مسافربری ایرانی در تیر ۱۳۶۷ در راستای چنین دیدگاهی قابل ارزیابی است و از یک منظر این حمله نقطه عطفی در مداخلات علنی ایالات متحده به نفع عراق در جهت خاتمه دادن به جنگ بود.

ایالات متحده از آتش جنگی که در غرب آسیا شعله‌ور بود برای رونق بخشیدن به کارخانه‌های اسلحه‌سازی و تولیدکننده تجهیزات نظامی، ایجاد اشتغال و رشد تولید ناخالص داخلی و در عین حال پیشبرد اهداف سیاسی خود در عرصه بین‌الملل به خوبی بهره برد و با فرسایشی شدن روند منازعه و تغییر رویکرد ایالات متحده در قبال آن، پایان جنگ از منظر سیاست‌گذاران ایالات متحده به لحاظ اقتصادی غیر موجه نمی‌نمود.

ناکامی رژیم عراق در تحقق اهداف ادعایی خود ایالات متحده را به این نتیجه رساند که حمایت از صدام توجیه سیاسی مکفی را از دست داده است.

عراق نیز با رسیدن به این درک که امکان پیروزی بزرگ را از دست داده، بر فشارهای خود به ایالات متحده برای یافتن راهی برای خاتمه جنگ افزود.

ناکامی رژیم عراق در تحقق اهداف ادعایی خود، ایالات متحده را به این نتیجه رساند که حمایت از صدام توجیه سیاسی مکفی را از دست داده است

سیاست تنش‌زدایی در دو سوی بلوک شرق و غرب موجب شد تا قدرت‌های بزرگ درصدد خاتمه جنگ از طریق سازوکارهای بین‌المللی برآیند.

جمع‌بندی

– ایالات متحده در تمامی مراحل جنگ تحمیلی دارای نقش مداخله‌گر بوده است؛ هر چند می‌توان این نقش‌ها را در بسترهای زمانی متفاوت دارای شدت و ضعف دانست.

– نقش آمریکا در آغاز جنگ غیر قابل انکار اما غیرمستقیم بوده و در استمرار و پایان جنگ نقشی مستقیم داشته است.

– آمریکا به رغم برخی از پرده‌پوشی‌های اولیه به محض حرکت ایران در جهت گسترش عمق راهبردی خود در سرزمین عراق، با تمام توان نظامی سیاسی و اقتصادی خود وارد عمل شد و تلاش کرد تا به جبهه جمهوری اسلامی ایران ضرباتی وارد آورد.

– ایالات متحده در جهت حفظ و استمرار منافع خود در منطقه خلیج فارس دوستان و دشمنان دائمی ندارد؛ به طوری که با اتخاذ نوعی دیپلماسی مبتنی بر نسبی‌گرایی و پویایی می‌تواند به طور هم زمان هم رژیم بعث عراق را در زمره کشورهای حامی تروریست قرار دهد و هم متحدان خود را به حمایت از آن وادار یا تشویق کند.

– همواره باید میان آنچه در میدان عمل رخ می‌دهد با موضع‌گیری‌ها و بیانیه‌های رسمی آمریکا خط فاصل مشخصی را حفظ کرد.

– اولویت اقتصاد بر سیاست در رویکرد ایالات متحده نسبت به منطقه خلیج فارس در جریان جنگ تحمیلی نمودی برجسته و پررنگ داشت.

– دستگاه سیاست‌سازی جمهوری اسلامی ایران باید به ترسیم راهبردهای ترکیبی متناسب و پویا در محورهای چندگانه دفاعی، امنیتی، سیاسی و اقتصادی اقدام کند. این امر با شناخت حرکت‌های تاریخی ایالات متحده در خلیج فارس و فهم صحیح منظومه فکری و مجموعه امنیتی مورد نظر این کشور در منطقه میسر خواهد بود و زمینه را برای ایجاد بسترهای سودمند و کاربردی در جهت حفظ منافع ایران در منطقه غرب آسیا و حوزه ژئوپلیتیک خلیج فارس فراهم خواهد آورد.

پدیده مهاجرت و جابجایی افراد از روستا به شهر، از شهری به شهر دیگر و از کشوری به کشور دیگر قرن‌های متمادی وجود داشته است. در دهه‌های اخیر رشد فناوری‌های جدید و توسعه جوامع براساس آن، بروز جنگ‌ها و درگیری‌ها در درون کشور و بین کشورها، حوادث طبیعی و تغییرات جوی باعث شده که این مهاجرت‌ها شدت بیشتری بگیرند و برخی عصر جدید را عصر مهاجرت بنامند.

جهانی‌ شدن و تسریع مهاجرت و نیز شتاب آن در کنار تفکیک و تمایزپذیری مهاجرت، زنانه‌شدن مهاجرت و سیاست‌های مهاجرتی پنج ویژگی اصلی عصر مهاجرت به شمار می‌آیند

جهانی‌ شدن و تسریع مهاجرت و نیز شتاب آن در کنار تفکیک و تمایزپذیری مهاجرت، زنانه‌شدن مهاجرت و سیاست‌های مهاجرتی پنج ویژگی اصلی عصر مهاجرت هستند.

از مهمترین تحولات مهاجرتی در سطح بین‌الملل، افزایش تعداد و سهم زنان در جریان مهاجرت است. با توجه به ظهور پدیده زنانه‌شدن مهاجرت و ناکافی بودن مطالعه در مورد مهاجرت زنان ایران به کشورهای مقصد مهاجرت، «فاطمه پاسندی یساقی» و «زهرا علمی» در تحقیقی با عنوان «بررسی عوامل موثر بر مهاجرت زنان از ایران با تاکید بر شاخص فلاکت و کنترل فساد» [۱] مهم‌ترین عوامل موثر بر این پدیده در ایران را بررسی کرده‌اند. در ادامه بخش‌هایی از این پژوهش را می‌خوانیم؛

زنانه شدن مهاجرت

امروزه مهاجرت به عنوان یک مساله کلان سیاستی و حکمرانی چه در سطح ملی و چه در سطح بین‌المللی برای کشورهای مختلف مطرح است. در حقیقت، مهاجرت بین‌المللی یک پدیده جهانی شده است که گستره، پیچیدگی و تاثیر آن بر اقتصاد و ساختار جمعیتی کشورهای در حال توسعه و توسعه‌یافته رو به رشد است.

یکی از مهم‌ترین‌های مسائل مربوط به مهاجرت در عصر جدید همچنان که اشاره شد، زنانه شدن مهاجرت است. مهاجرت زنان، ابعاد کمّی و کیفی دارد. در بعد کمّی افزایش حضور زنان در جریان مهاجرت حدود ۵۰ درصد است و در بعد کیفی، دیگر زنان فقط مهاجران طبعی نیستند بلکه خود نیز حضوری فعال و مستقلی در مهاجرت دارند. بنابر این، یکی از محورهای کلیدی مبحث مهاجرت، جنسیت است.

مردان و زنان در فرایند مهاجرت، انگیزه‌های متفاوتی دارند. از دید بسیاری مردان عمدتا با انگیزه‌های اقتصادی دست به مهاجرت می‌زنند، در حالی که زنان بیشتر به دلایل اجتماعی و فرهنگی مهاجرت می‌کنند. همچنین یکی از دلایل مهم مهاجرت زنان، نرخ پایین مشارکت در کشور محل اقامت آنها است. این نرخ پایین، خود نشان از مشکلات ساختاری و نهادی در بازار کار زنان است. اغلب تبعیض‌های جنسیتی در بازار کار سبب می‌شود که نیروی کار زنان در فرایند رشد و توسعه اقتصادی کمتر به کار گرفته شوند. عدم هماهنگی بازار کار با افزایش سطح تحصیلات زنان می‌تواند به انگیزه مهاجرت آنان دامن زند. با توجه به فرصت‌های شغلی کم برای زنان و تورم مزمن در اقتصاد کشور، امروزه شاهد افزایش مهاجرت زنان نسبت چند سال قبل آن هستیم.

کشورهای آمریکا، کانادا و آلمان جذاب‌ترین کشورهای مقصد مهاجرت زنان ایرانی بوده‌اند. در مورد ترکیب جنسیتی مهاجرت در بازه‌های پنج ساله ۱۹۹۰ تا ۲۰۲۰، سهم زنان از مهاجرت از ۴۲.۶ درصد در سال ۱۹۹۰ به ۴۶.۸۹ درصد در سال۲۰۲۰ افزایش یافته است

در ایران افزایش سطح تحصیلات زنان سبب خودباوری زن از خود و جامعه از زنان شده است. در صورتی که نتوانیم این نیروی بالقوه را به بالفعل تبدیل کنیم نه تنها به هدررفت سرمایه انسانی دامن زده‌ایم بلکه باید بیش از این شاهد خروج نیروهای کار، اغلب جوان و تحصیل‌کرده باشیم. با توجه به نقش و جایگاه نیروی کار در مدل‌های اولیه رشد اقتصادی -مدل‌های رشد برونزا- و نیروی کار تحصیل‌کرده تحت عنوان سرمایه انسانی در مدل‌های رشد درونزا، خروج بی‌بازگشت سرمایه انسانی که اغلب جوان و تحصیل‌کرده هستند می‌تواند آثار زیانبار بلندمدت بر رشد اقتصادی داشته باشد.

همچنین، ایران امروز در حال گذار از پنجره جمعیتی خود است که طبق پیش‌بینی جمعیت‌شناسان این پنجره طلایی در سال ۲۰۳۰ بسته خواهد شد. با توجه به مهاجرت نسل جوان اغلب تحصیل‌کرده، نه تنها تغییر در ساختار سنی جمعیت سریع‌تر اتفاق خواهد افتاد بلکه باید شاهد شتاب گرفتن دوران گذار پنجره طلایی باشیم.

نگاهی به چند آمار و شاخص مرتبط با مهاجرت زنان

کشورهای آمریکا، کانادا و آلمان جذاب‌ترین کشورهای مقصد مهاجرت زنان ایرانی بوده‌اند. در مورد ترکیب جنسیتی مهاجرت در بازه‌های پنج ساله ۱۹۹۰ تا ۲۰۲۰، سهم زنان از مهاجرت از ۴۲.۶ درصد در سال ۱۹۹۰ به ۴۶.۸۹ درصد در سال۲۰۲۰ افزایش یافته است.

در یک بازه ۲۰ ساله تعداد مهاجران ایرانی در کشورهای مختلف افزایش یافته است و از ۵۲۱.۲۳۸ نفر در سال ۱۹۹۰ به ۱.۰۹۰.۱۹۶ نفر در سال ۲۰۲۰ رسیده است. تعداد زنان در این بازه ۲.۳۴ برابر شده و سهم آنان از کل مهاجران از ۴۲.۶۶درصد به ۴۶.۸۹درصد رسیده است.

در سال ۱۹۹۰ به ازای هر ۱۰۰ مهاجر مرد ۷۴ مهاجر زن وجود داشته است. درحالی که در سال ۲۰۲۰ به ازای هر ۱۰۰ مهاجر مرد این عدد به ۸۷ زن رسیده و این خود نشان از روند رو به افزایش حضور زنان در کشور مقصد مهاجرت است.

یکی از شاخص‌های مهم در زمینه مهاجرت هم در کشور مبداء و هم در کشور مقصد شاخص فلاکت است. این شاخص از جمع نرخ بیکاری و تورم بدست می‌آید و نشان‌دهنده سیمای اقتصادی هر کشور است زیرا اگر در کشوری قدرت خرید مردم کاهش پیدا کند و اشتغال متناسب با میزان تحصیل و مهارت آنها فراهم نشود، باعث افزایش انگیزه افراد برای کوچ کردن از سرزمین مادری به سمت کشورهایی با توان اقتصادی بالاتر می‌شود تا بتوانند سطح زندگی بهتری از نظر مادی و شغلی داشته باشند.

در سال ۱۹۹۰ به ازای هر ۱۰۰ مهاجر مرد ۷۴ مهاجر زن وجود داشته است. درحالی که در سال ۲۰۲۰ به ازای هر ۱۰۰ مهاجر مرد این عدد به ۸۷ زن رسیده است

شاخص فلاکت در ایران و کشورهای منتخب مقصد مهاجرتی (استرالیا، اتریش، بلژیک، کانادا، دانمارک، فنلاند، فرانسه، آلمان، فلسطین اشغالی، ایتالیا، هلند، نروژ، اسپانیا، سوئد، سوئیس و آمریکا) در بازه پنج‌ساله (۲۰۰۰-۲۰۲۰) نشان می‌دهد شاخص فلاکت در ایران بیش از کشورهای مقصد مهاجرت زنان ایرانی بوده است. همواره سوئیس دارای کمترین میزان شاخص فلاکت بوده است در حالی که شاخص فلاکت در ایران از ۲۷ درصد در سال ۲۰۰۰ به ۴۶ درصد در سال ۲۰۲۰ افزایش داشته است.

شاخص کنترل فساد یکی دیگر از متغیرهای مؤثر بر مهاجرت است. وضعیت کنترل فساد در ایران نه تنها در یک روند نزولی قرار دارد بلکه نسبت به همه کشورهای منتخب مقصد مهاجرت زنان ایرانی (استرالیا، اتریش، بلژیک، کانادا، دانمارک، فنلاند، فرانسه، آلمان، فلسطین اشغالی، ایتالیا، هلند، نروژ، اسپانیا، سوئد، سوئیس و آمریکا) از شرایط چندان مطلوبی برخوردار نیست.

نرخ مشارکت زنان با افت و خیز کم از ۱۱ درصد در سال ۲۰۰۰ به ۱۴درصد در سال ۲۰۲۰ رسیده است. در همین حال، نرخ مشارکت زنان در ایران اختلاف قابل ملاحظه‌ای با کشورهای مقصد مهاجرت زنان ایرانی دارد

دو کشور دانمارک و فنلاند دارای بهترین وضعیت بوده و شاخص کنترل فساد آنها صد یا خیلی نزدیک به آن بوده است. در حالی که شاخص ایران از عدد ۴۴.۱۵ در سال ۲۰۰۰ به ۱۴.۳ تنزل یافت.

کوچک شدن منطقی دولت و کاهش مداخله آن در امور مردم می‌تواند موجب ایجاد بخش خصوصی کارا در جامعه شده و علاوه بر قرار گرفتن متخصصان و نخبگان در جایگاه حقیقی خود، زمینه قانونمند و ضابطه‌مند شدن امور کشور و کاهش فساد در جامعه و دولت را فراهم سازد و به علاقمند شدن متخصصان به کشور و ماندگاری آنها کمک خواهد کرد.

بررسی نرخ مشارکت زنان در ایران و کشورهای مقصد مهاجرت

نرخ مشارکت زنان در ایران در سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۲۰ در نمودار پایین و نرخ مشارکت زنان در کشورهای منتخب مقصد مهاجرت آنان در جدول ذیل ارائه شده است. براساس این نمودار و جدول، نرخ مشارکت زنان با افت و خیز کم از ۱۱ درصد در سال ۲۰۰۰ به ۱۴درصد در سال ۲۰۲۰ رسیده است. در همین حال، نرخ مشارکت زنان در ایران اختلاف قابل ملاحظه‌ای با کشورهای مقصد مهاجرت زنان ایرانی دارد.

عواملی که منجر به مهاجرت زنان می‌شود

شاخص فلاکت اثر معنی‌داری بر میزان مهاجرت زنان دارد. این شاخص از دو کانال تورم و بیکاری آثار مخربی بر سطح زندگی افراد می‌گذارد. با وجود تورم، قدرت خرید و در نتیجه سطح رفاه مردم کاهش می‌یابد و با وجود بیکاری، جو ناامیدی از شرایط اقتصادی و اجتماعی بالا می‌رود

وجود یک ارتباط فراگیر و گسترده و شکل‌گیری شبکه مهاجرتی بین افراد داخل و خارج کشور از طرق مختلف مانند شبکه‌های اجتماعی، ایمیل و آگاهی از شرایط اقتصادی، اجتماعی، بازار کار و تحصیل موجب می‌شود انگیزه مهاجرت زنان داخل کشور به کشورهای توسعه‌یافته در سال‌های بعد افزایش یابد.

نرخ مشارکت زنان از عوامل مهم در ماندگاری یا خروج زنان از کشور به سوی کشورهایی است که در آن بتوانند به اتکای فعالیت در بازار کار به استقلال مالی دست یابند، است. علامت منفی و معنی‌دار این نرخ بر کاهش مهاجرت آنان، یک هشدار سیاستی به همراه دارد و آن این است که برای ماندگاری زنان در ایران باید به وضعیت بازار کار و مشکلات نهادی در آن که توجه کرد که سبب می‌شود این نرخ در یک بازه ۴۰ ساله تغییر چندانی نداشته باشد.

شاخص فلاکت اثر معنی‌داری بر میزان مهاجرت زنان دارد. این شاخص از دو کانال تورم و بیکاری آثار مخربی بر سطح زندگی افراد می‌گذارد. با وجود تورم، قدرت خرید و در نتیجه سطح رفاه مردم کاهش می‌یابد و با وجود بیکاری، جو ناامیدی از شرایط اقتصادی و اجتماعی بالا می‌رود که خود به نارضایتی از شرایط موجود منجر می‌شود. طبق برآورد انتظار داریم به ازای هر یک درصد افزایش شاخص فلاکت با فرض ثبات سایر شرایط، به طور میانگین مهاجرت زنان معادل ۴.۹۰۳ نفر افزایش یابد.

کنترل فساد تأثیری منفی و معنی‌دار بر مهاجرت زنان داشته است زیرا فساد به مثابه نیرویی است که به عملکرد مناسب بازارها آسیب رسانده و سیستم بازار را مختل می‌کند و از این رهگذر موجبات کاهش رشد اقتصادی را فراهم می‌آورد. عواملی چون کیفیت بد قوانین و مقررات، دیوان سالاری ناکارآمد، ناکارایی نظام قضایی، فقدان حاکمیت قانون و … عوامل فسادزا هستند که عمدتاً در کشورهای توسعه‌نیافته شایع است.

درآمد سرانه طبق نظر کارکردگرایان از عوامل اصلی مهاجرت محسوب می‌شود. نسبت درآمد سرانه کشور مقصد به درآمد سرانه در ایران نشان از شکاف رفاه اقتصادی بین ایران و کشورهای مقصد مهاجرت دارد. هرچه این عدد بزرگتر باشد نشان از فاصله رفاهی بین دو کشور است که به عنوان عامل جاذبه در مقصد و دافعه در مبداء عمل می‌کند. ضریب مثبت و معنی‌دار نشان از آن دارد که هر چه نسبت درآمد سرانه کشورهای مقصد مهاجرت از درآمد سرانه ایران بیشتر باشد انتظار مهاجرت زنان در ایران بالاتر خواهد بود. طبق برآورد انتظار داریم به ازای هر یک واحد افزایش این نسبت با فرض ثبات سایر شرایط، به طور میانگین مهاجرت زنان حدود ۳۸۰ نفر افزایش یابد.

نتیجه‌گیری

وجود یک ارتباط فراگیر و گسترده و شکل‌گیری شبکه مهاجرتی بین افراد داخل و خارج کشور موجب می‌شود انگیزه مهاجرت زنان در سال‌های بعد افزایش یابد

با توجه به مهاجرت رو به افزایش زنان، این مطالعه گامی بود در جهت شناسایی برخی از عوامل مؤثر بر مهاجرت بین‌المللی زنان از ایران.

طبق نتایج حاصل از برآورد مدل تحقیق به روش گشتاورهای تعمیم‌یافته دو مرحله‌ای مشاهده شد که مهاجرت دوره قبل به دلیل شکل‌گیری شبکه مهاجرتی بین افراد داخل و خارج کشور بر مهاجرت این دوره اثر مستقیم دارد.

شاخص فلاکت که نشات گرفته از تورم لجام‌گسیخته است و نسبت رشد اقتصادی کشور مقصد به رشد اقتصادی ایران اثر جدی و واضح بر خروج زنان از کشور دارد. همچنین، نسبت درآمد سرانه کشور مقصد به درآمد سرانه در ایران که نشان از فاصله رفاهی کشور مقصد از ایران است عامل دیگری در تشویق به مهاجرت زنان است.

بهبود دو شاخص نرخ مشارکت زنان و شاخص کنترل فساد نقش بازدارنده‌ای در خروج از کشور برای زنان دارد. به عبارتی زمانی که با سیاست‌های موثر و کارآمد ضمن کنترل تورم، کنترل فساد، کاهش بیکاری در مفهوم عام و بهبود وضعیت بازار کار زنان، افزایش رشد اقتصادی و افزایش درآمدسرانه محقق شود می‌توان به کاهش مهاجرت که اغلب جوان و تحصیل کرده هستند امیدوار بود.

گروه ایرنا زندگی– تکالیف شباهت به خاک حاصلخیز دارد، زمینی که باعث رشد تحصیلی دانش آموزان می شود. مانند زمین حاصلخیز که مواد مغذی ضروری را برای رشد گیاهان فراهم می‌کند، تکالیف درسی نیز فرصت‌هایی فراتر از یادگیری در کلاس را ارائه می دهند. علاوه بر این، انجام تکالیف به عنوان پلی بین مدرسه و خانه عمل می کند و جامعه والدین را درگیر می کند. برای اینکه بدانیم باید میزان مشارکت والدین به چه میزان باشد نظر مریم یمین روانشناس آموزشی را جویا شدیم.

حس کفایت و توانمندی فراتر از نوشتن تکلیف

مریم یمین ایجاد احساس کفایت و توانمندی در دانش‌آموز را مهمتر از خود نوشتن تکلیف دانست و گفت: «خیلی وقتها ممکن است کودک تکلیف را بنویسد اما احساس کند که من ناتوانم و یا برعکس، آن را ننویسد اما احساس کند که من توانمندم. باوری که بچه در کلاس اول نسبت به خود پیدا میکند تا پایان دوران تحصیل با او همراه است و تغییر آن انرژی زیادی از دانش آموز می‌برد.

وی ادامه داد: «بهتر است مدارس در ابتدا تکالیف سنگینی به بچه ها ندهند و اگر بدهند من مادر این توجه را داشته باشم که با توجه به شناختی که از فرزندم دارم، انجام تکالیف را برای فرزندم خوشایندسازی کنم. برای مثال اگر معلم گفته یک صفحه تکلیف انجام دهید از او بخواهم بعد نوشتن بخشی از تکلیف کمی بازی کند، میان وعده‌ای بخورد، بعد بقیه تکالیف را انجام بدهد. نه اینکه از او بخواهیم همه تکالیف را همزمان انجام دهد. ایجاد حس خستگی باعث می‌شود بچه از درس زده شده و برایش ناخوشایند شود اما اگر بار اول برایش لذت بخش باشد دفعات بعد هم با ذوق به سراغ درس و تکلیف می‌رود.»

** والدین نباید مسئولیت تکالیف بچه را بر عهده بگیرند. مدام به او تذکر ندهند که تکلیفت را نوشتی یا نه. این کار باعث می‌شود هم نسبت به والدین حس بدی پیدا کند و هم نسبت به نوشتن تکالیفش. والدین باید به عنوان یک تسهیلگر عمل کنند. از همان روز اول به فرزندمان کمک کنیم از کارهایی که باید در طول روز انجام دهد یک چک لیست تهیه کنیم. همان طور که برنامه هفتگی را به دیوار میزنیم این چک لیست را هم به دیوار اتاق بزنیم و به او بگوییم از زمانی که به خانه میرسد چه فعالیتهایی را باید انجام دهد برای مثال انجام دادن تکالیف، خوردن میان‌وعده، تلویزیون دیدن، و… این تکالیف را مشخص میکنیم و زمان آن را تعیین میکنیم.

**  ما به کودک نمیگوییم تکالیفت را انجام بده، بلکه فقط به او یادآوری میکنیم که به لیست نگاه کن و ببین طبق برنامه باید چه کاری را باید انجام دهی؟ آیا داری طبق برنامه پیش میروی؟ میتوان این چک لیست را هم جذاب کرد برای مثال زیر هر برنامه ای چند دایره بکشیم و به کودک بگوییم بر مبنای اینکه چقدر طبق برنامه پیش رفته دایره ها را رنگ کند. یا اینکه صورت خندان، خسته یا ناراحت بکشد.

ما به عنوان تسهیلگر فقط برنامه ریزی را به او بیاموزیم. اصلا نباید کل زمانی که در حال انجام تکالیف است را در کنار  او بنشینیم. در این صورت استقلال  دچار مشکل میشود و در پایه‌های بالاتر با مشکل مواجه می‌شود.

** تمرکز چیزی است که از بدو تولد ایجاد می‌شود. وقتی بچه من هنوز نوزاد است، با خودش بازی میکند، عروسکش را زیر و رو می‌کند و به هر شکلی تمرکزش را بهم بریزیم، این بچه وقتی بزرگتر هم می‌شود تمرکزش پایین است. کمی دیگر که بچه بزرگتر می‌شود، برای مثال در حال خانه سازی است، کنارش میرویم و تمرکزش را به هم میریزیم، وارد گفتگو با او میشویم، این کار باعث برهم ریختن تمرکز است. علاوه بر این استفاده زیاد از گوشی، تبلت و تلویزیون تمرکز را پایین می‌آورد و خیلی مهم است که در موقعیت های مختلف تمرکز بچه را به درستی شکل دهیم که آن زمان که میخواهد تکلیف را انجام دهد تمرکز کافی را داشته باشد و مهارت تمرکز به خوبی کسب کرده باشد.

** تمرکز چیزی نیست که اگر من ندارم برای من دست یافتنی نباشد، بلکه یک سری تمرینها است که با انجام آن میتوانیم تمرکزمان را بالا ببریم. در هر سنی میتواند آن را با تمرین بدست آورد. حتما برای ما در سنین بالا پیش آمده که با داده‌های زیادی که وارد ذهن مان شده تمرکزمان پایین آمده باشد. در این گونه مواقع میتوان با تمرین‌هایی مانند ذهن آگاهی و ریلکسیشن و حتی محدود کردن ورودیهایمان به بالا بردن تمرکزمان کمک کنیم.

روحیه بچه ها بسیار انعطاف‌پذیرتر و نرم‌تر از ما بزرگترها است. اگر میبینید فرزند ۷ یا ۸ ساله شما تمرکز ندارد نا امید نشوید شما میتوانید به راحتی با تمرینهای راحتی تمرکز او را بالا ببرید. باید به زندگیمان نگاه کنیم و ببینیم کجاها ورودیهای زائد داریم و شاخه های زیادی را که بوجود آورده ایم باید هرس کنیم تا بچه بتواند تمام تمرکز خود را بر روی درس و انجام تکلیف بگذارد. به نظر من دخیل کردن بچه ها در کارهای خانه تاثیر بسیاری در بالا بردن تمرکز بچه ها دارد. مثلا پاک کردن یک کیلو لوبیا یا نخود فرنگی که مدت زمانی طول میکشد و پر تکرار است موجب می‌شود صبر و حوصله و در کنار آن تمرکز نیز بالا برود.

***برای  والدینی که زمان انجام تکلیف کودک در کنارشان هستند، نسخه کلی وجود ندارد. شاید هر مادری بهتر میتواند درک کند که بچه من چقدر نیاز دارد و چقدر اضافه بر نیاز من در کنارش هستم. اول باید این را بسنجد و وقتی متوجه شد که من بیش از نیاز در کنارش هستم، به مرور باید این زمان را پایین بیاورد. مثلا بگوید: «تا تو این مطلب را بنویسی من بروم کارم را انجام دهم بیایم.» یعنی در مرحله اول حضور فیزیکی را دارم، اما مداخله‌ای ندارم و به مرور حضور فیزیکی را هم کم میکنیم.

میزان مشارکت والدین

اگر من همیشه یک والدین هلیکوپتری بودم و بیش از حد حمایت میکردم، نمبتوانم انتظار داشته باشم که وقتی کلاس اول میرود ناگهان خودم را کنار بکشم. این رفتار میتواند به روح و روان دانش آموز آسیب برساند. اما اگر بچه از همان سن سه سالگی استقلال دارد و قرار نیست ناگهان او را رها کنم تا استقلالش را بدست آورد، این چیزی است که خود والد باید حس کند. اما من اگر یک والد بیش حمایتگر بودم باید آنقدر نرم عقب بکشم که اصلا بچه احساس نکند.یعنی خیلی قدم به قدم و مورچه‌ ای این حذف حمایت انجام شود. اینطوری نباشه که بچه ای که اصلا تا به حال تجربه استقلال، انتخابگری و آزمون و خطا را نداشته حالا به او بگویند: «خودت مسئولی.» باید استقلال را از کارهای کوچک شروع کرد. مثلا بگویید: «برنامه را من مینویسم» یا «با هم بنویسیم بعد هم باید این چند برنامه را به تنهایی پیش ببری»

توصیه آخر

اگر تکالیف معنا دار باشد یعنی بچه متوجه شود که این تکالیف چرا به او داده شده  و برایش جذاب باشد بهتر است تا اینکه معلم تشخیص داده که تو باید این کار را انجام دهی بدون اینکه دلیل آن را بدانی. خوشبختانه الان مدارس سعی بر این دارند که حجم تکالیف کم باشد اما از سویی معنا دار بودنش را برای دانش آموز تعریف نمیکنند. والد میتواند این کار را انجام دهد. یعنی اگر من میدانم اگر برای فرزندم فردی عزیز است به او بگوییم بیا برای او نامه بنویسیم.  کم کم که بچه خودش را در این کار توانمند ببیند به آن کار علاقه مند می‌شود. با توجه به ظرفیت بچه، باید تکلیف را کوتاه کنیم. در روزهای هفته و ساعتهایی که در خانه حضور دارد این زمان را پخش کنیم.

*** در بین بچه های کلاس اول ضعیف بودن عضلات دست تاثیر بسزایی در زود خسته شدن آنها دارد. خمیر بازی، گل بازی و کار با قیچی کمک بسزایی در قوی شدن عضلات دست دارد و ناخداگاه از سختی کار تکلیف کم می‌شود. زمانی هست که بچه خمیر بازی کرده اما اصلا قبل مدرسه مداد دستش نگرفته است. من پیشنهاد میدهم نقاشی های ماندلا که رنگ آمیزی ریزی دارد و حتی مناسب بزرگسالان است را انجام دهد گه به تطابق دست و چشم کمک میکند و موقع نوشتن تکلیف کمتر خسته می‌شود.

*** توصیه تکراری و نخ نما شده هم وجود دارد که مادر به خاطر تکلیف رابطه اش را با بچه خراب نکند. بارها شنیدهایم اما عمل کردن به آن مهم است.

فکر نکنید که اگر فرزند شما تکالیفش را ننوشت مسئولیت آن بر گردن شما است. نه! مسئولیت آن بر عهده خودش است. چرا من مادر باید رابطه ام را با او خراب کنم و مدام تذکر دهم؟ مادر اگر کاری میخواهد انجام دهد باید با مسئولین مدرسه صحبت کند که «من باید چه کارهایی انجام دهم؟» و این بر عهده مدرسه است که به بچه ها بیاموزد که اگر دانش آموز تکالیفش را انجام نداد چه پیامدهایی دارد. این پیامدها ممکن است به این شکل باشد که دانش آموز خودش انتخاب کند که اگر من انجام ندادم چگونه میتوانم در زمان مدرسه انجامشان دهم. مثلا خود کودک یک زمان معین مشخص کند که «من انجام میدهم.» و متوجه شود که این مسئولیت من است و باید انجام بدهم و اگر انجام ندادم صورت مسئله پاک نمی‌شود . دیر و زود دارد اما سوخت و سوز ندارد.

دقت کنید بچه نباید متوجه صحبت مادر با مدرسه شود. بچه در هماهنگی و همکاری  می آموزد که مادر من مادر من است و درس من مرتبط با مدرسه و معلم من است.