اثرات و پیامدهای مثبت و منفی شبکه های پیام رسان خارجی در فضای مجازی مورد توجه صاحبنظران و مسوولان کشور قرار داشته و در راستای جلوگیری از هزینه های فعالیت این شبکه ها، اقداماتی از جمله فیلترینگ و ایجاد جایگزین های داخلی صورت گرفته است.

به گزارش گروه تحلیل، تفسیر و پژوهش های خبری، با وجود اتخاذ سیاست فیلترینگ در قبال برخی از شبکه های اجتماعی فعال در فضای مجازی، به نظر می رسد جایگزین های داخلی در راه ایفای نقش خود با مشکلات و موانع متعددی روبه رو هستند که بخشی از آنها مربوط به سطح کیفی و توانمندی های فنی خود این شبکه ها بوده و بخشی نیز در حوزه وظایف و عملکرد دولت و نهادهای مربوطه قرار دارد.
نظر به اهمیت این موضوع خبرنگار ایرنا مصاحبه ای با دکتر محمد مهدی فتورچی، دکترای علوم اطلاعات و ارتباطات از فرانسه و مدیر گروه مطالعات و فرهنگ مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران انجام داده است.
متن این گفت وگو به شرح زیر است:

** امنیت و حفظ اسرار دغدغه اصلی کاربران
بعد از فیلتر تلگرام بحث های گوناگونی در زمینه ی چگونگی و چند و چون طراحی و ترغیب کاربران ایرانی به بهره گیری از پیام رسان های ایرانی و چگونگی افزایش گرایش آنان به نرم افزارهای داخلی در جامعه بالا گرفته است.
از جمله سوالات و دغدغه های اصلی و اساسی کاربران، بویژه جوانان این است که پیام رسان ایرانی و محبوب رقیبِ تلگرامِ پرنفوذ که در بیش از ۴۵ کشور جهان طرفدار دارد باید دارای چه ویژگی ها و قابلیت های مورد انتظاری باشد و از آن مهم تر این که تا چه اندازه می توان به حفظ اطلاعات، اسرار و اسناد تبادل شده در بستر نرم افزار طراحی و توصیه شده داخلی اطمینان حاصل کرد!
شواهد و قرائن و نظرسنجی های پراکنده ی صورت گرفته در ماه های اخیر نشان می دهد که بسیاری از کاربران بنا به دلایلی از در دسترس قرار گرفتن اطلاعات و مطالب منتشره خود در پیام رسان های ایرانی نگران بوده و مهم ترین دلیل بهره گیری از شبکه های پیام رسانی خارجی را اطمینان خاطر از عدم سوء استفاده از مطالب تبادل شده قلمداد می کنند!
البته همانگونه که چندی پیش یکی از نمایندگان کمیسیون مجلس خواستار شد می توان در این خصوص اقدام به یک نظرسنجی جامع و جدیدی هم در کشور کرد ولیکن با عنایت به قرائن و شواهد موجود به نظر می رسد در عدم اعتماد کاربران به پیام رسان های ایرانی، اجماعی ناخوانده، مرموز و تامل برانگیز صورت گرفته است!

**پیامد فیلتر تلگرام استفاده گسترده، بی رویه و آسیب زا از فیلترشکن ها بود
بحث فیلترینگ تلگرام برای نخستین بار پس از حوادث تلخ ۳۰بهمن ماه ۹۶ مطرح و متعاقب مسدود کردن آن، چند روزی کلیه مبادلات اقتصادی و تجاری مبتنی بر این بستر دچار وقفه و بسیاری از کاربرانی که از این طریق به کسب و کار مجازی روی آورده بودند متحمل خسارت مادی و حتی اعتباری بی سابقه ای شدند.
فیلتر غیر قایل پیش بینی و خسارت آمیز تلگرام (با برآورد روزانه ۷ میلیارد تومان در روز در بهمن سال ۹۶)مانع از بهره گیری از این پیام رسان نشد و هجمه ی بی سابقه ای برای دانلود و نصب فیلترشکن های موثر به راه افتاد تا جایی که بسیاری از کاربران وابسته و علاقه مندی که به نحوی از این شبکه ی اجتماعی برای تبادلات اطلاعات و اخبار و یا تجارت مجازی بهره می جستند ناگزیر مبادرت به بهره گیری از فیلترشکن شدند و متاسفانه کم نبودند کاربران نوجوان و جوانی که برای اولین بار مبادرت به نصب نرم افزارهای مربوطه کردند؛ نرم افزارهایی که زمینه ی دسترسی ایشان را به هر وبگاه و کانال و گروه هرزه نگاری میسر می کرد.

**قابلیت ها و ظرفیت های یک پیام رسان داخلی مطلوب
بی تردید برای کاربرانی که با محیط های پر جاذبه و کششی چون تلگرام (که بزرگترین مهاجرت شبکه ای از وایبر را به نام خود رقم زد) سر و کار داشتند، پیام رسان ایرانی علاوه بر ضرورت برخورداری از امنیت بالا، باید از قابلیت هایی چون متفاوت بودن، کاربر پسند بودن و کاربری آسان نرم افزارک ها برخوردار بوده و انتظار می رود که پیام رسان جایگزین از این لحاظ اگر فراتر از تلگرام رخ ننماید دست کم ضعیف تر از آن ظاهر نشود و یا واجد قابلیت هایی باشد که تلگرام فاقد آن بوده و برای کاربر ایرانی حایز اهمیت ویژه ای باشد.
برای ایجاد رغبت در کاربر ایرانی طراحی انواع نسخه های قابل نصب، از جمله نسخه تحت وب و نیز قابلیت تماس تصویری که در پیام رسان تلگرام طراحی یا در ایران فعال نشده و بویژه ایجاد امکان و قابلیت تبادلات مالی که در شبکه سروش ایجاد شده و در تلگرام در حال حاضر فعال نمی باشد ضرورتی قابل تامل و مطالبه است.
همچنین پیام رسان جایگزین و رقیب باید قابلیت پوشش و جذب بالا با بستر کنشگری همزمان دست کم ۴۰ میلیون کاربر ایرانی را داشته باشد. متاسفانه تجربه استفاده از پیام رسانی چون سروش در زمان فیلترینگ تلگرام گواه این واقعیت است که افزایش بار و تعاملات معمول مجازی و تبادل اطلاعات در این پیام رسان ایرانی در زمان فیلترینگ و متعاقب کنشگری تنها چند میلیون نفر با اختلالاتی همراه بوده و شکایات کاربران را به همراه داشته است و لذا مسوولان ذیربط بویژه در وزارت ارتباطات و اطلاعات باید زیر ساخت های لازم برای شرکت های سازنده و خدمات دهنده ایرانی را پیش از هر آزمون و خطایی در حد مطلوبی فراهم سازند که این عرصه، فرصتی برای تجربه اندوزی و ارزیابی بازخوردی نیست!

** کپی برداری و شبیه سازی حداکثری
متاسفانه بسیاری از طراحان پیام رسان های ایرانی فاقد نوآوری و خلاقیت، به کپی کاری روی آورده و بدون رعایت حقوق مالکیت معنوی پدید آورندگان، اهتمام وافری برای شبیه سازی حداکثری فضای پیام رسان خود با یک پیام رسان مطرح خارجی می کنند؛ از جمله اقدامی که پیام رسان سروش از تلگرام کرده است و بر خلاف گمان باطل طراحان و مدیرانش، فضای شبیه سازی شده نرم افزار سروش یکی از عوامل مهم فراری دهنده کاربران پیشتاز ایرانی از پیوستن به این نرم افزار بر شمرده می شود.

**ضرورت استقلال پیام رسان های داخلی از نهادهای دولتی
علاوه بر لزوم فراهم سازی بستر و زیر ساخت های لازم بویژه تامین پهنای باند اینترنتی، به نظر می رسد که هیچ پیام رسان داخلی بدون مشارکت، هم فکری و هم افزایی با سایر شرکت ها و موسسات طراح و تولید کننده دیگر مجرب داخلی و بویژه بدون سرمایه گذاری مشترک با یک موسسه ی خارجی در قالب یک کنسرسیوم فراملی( همچون پیام رسان ویسپی ) نتواند به طور موثری موفق به جذب کاربران ایرانی و توسعه ی شبکه ی اجتماعی خود شود، بویژه این که کاربران ایرانی بر اساس شواهد و قرائن و برخی مطالعات انجام گرفته در شرایط آزاد بهره گیری از پیام رسان های موجود، فراتر از ۵ تا ۱۰ % به نرم افزارهایی که در داخل کشور طراحی و راه اندازی می شوند رغبت نشان نمی دهند و شاید از همین روست که هیچ دولتی تاکنون موفق به اتخاذ تدابیری برای جلب کاربران ایرانی به پیام رسان های داخلی از جمله آی گپ، گپ، بیسفون و حتی سروش نشده است.
لذا لازم است به منظور رفع ابهامات و برخی نگرانی های کاربران، به جای ایجاد پیام رسان های متعدد کم مخاطب تری چون سلام و بله و … تدابیر ویژه و اصولی اتخاذ شود؛ از جمله این که موفقیت در تصاحب نسبی اعتبار و جایگاه پیام رسان محبوبی چون تلگرام در گروی فراهم سازی زمینه ی استقلال کامل پیام رسان ها از نهاد های دولتی، و بهره گیری از یک سرور خارجی غیر قابل دسترس از سوی نهادهای حکومتی است و بی تردید یک پیام رسان مشترک طراحی و راه اندازی شده با کشور هم مرز ( با منافع مشترک ملی و فصل مشترک های اعتقادی) همچون ترکیه، پاکستان، افغانستان، تاجیکستان، عراق،آذربایجان و ….مشروط به استقرار سرور در خارج کشور و اخذ تعهداتی مبنی بر حفظ اصول و ارزش های اخلاقی و موازین امنیتی می تواند تا حد زیادی این مهم ترین و اساسی ترین نگرانی کاربران ایرانی را مرتفع کند.

** لزوم حضور پیام رسان های داخلی در یک فضای رقابتی با نمونه های خارجی
در این مورد لزوم بهره گیری همزمان پیام رسان داخلی و رقیب جدی و محبوب آن تلگرام و حتی رفع فیلتر شبکه های اجتماعی محبوب دیگری چون فیس بوک و توئیتر احساس می شود ( حتی اگر این رفع فیلتر موقتی باشد). در واقع لازم است پیش از اقدام به مسدود کردن و یا فیلترینگ تلگرام و یا هر شبکه ی مشابه دیگری ابتدا، پیام رسان مورد نظر راه اندازی و نسبت به اطلاع رسانی آن اقدام می شد تا متعاقب آزمون قابلیت های جدید، خود کاربران، بواسطه مزیت های نسبی پیام رسان(ها) از جمله امکان برقراری تماس تصویری و تبادلات پولی(قابلیتی که پیام رسان های آتی بدون طراحی و تعبیه ی آن هیچ توفیقی نخواهند داشت) رغبت به کوچ و گزینش پیام رسان جدید نمایند، بی آنکه از سوی نهاد و تدابیری مجبور به مهاجرت و انتخاب آن شده باشند.

** نقش مهم ذائقه کاربر ایرانی تنوع طلب
بی تردید طراحی و ایجاد قابلیت پلتفرم متن باز همچون تلگرام و تعبیه قابلیت تعامل و بهره گیری از امکانات پیام رسان در قالب نرم افزارهای متفاوت دیگر همچون موبوگرام و یا تلگرام فارسی از جمله عواملی است که می تواند در کاربر ایرانی برای استفاده از پیام رسان داخلی رغبت بیشتری ایجاد کند.
در واقع، توجه ویژه به ذائقه ی کاربر تنوع طلب ایرانی بویژه نوجوانان و جوانان امروزی در شکل و محتوا و حتی فونت و قالب های جدید و به روز باید علاوه بر تامین الزامات یاد شده در دستور کار طراحان و تولید کنندگان نرم افزارپیام رسان قرار گیرد و بی شک تحقق این مهم بدون حمایت های فکری، معنوی و حتی مادی نهادهای دولتی و متولی میسر نخواهد شد.