برنامه سازگاری با آب چند قدم پیش رفت رژیم سخت کم آبی در استان

خراسان جنوبی در میانه بحران کم‌آبی، با اجرای برنامه‌های سازگاری و فرهنگ‌سازی مصرف آب، گام‌های مهمی برداشته است. از کاهش برداشت در بخش‌های مختلف تا ارتقای همکاری مردم و دستگاه‌ها؛ اما آیا استان در مسیر پایداری منابع آب و جلوگیری از بحران‌های جدی قرار گرفته است، این تلاش‌ها می‌توانند استان را از رژیم کم‌آبی نجات دهند؟
خراسان جنوبی، استانی که بیش از ۹۵ درصد منابع آب مصرفی خود را از زیرزمین برداشت می‌کند، در سال‌های اخیر با کاهش چشمگیر بارش‌ها و فشار بیش از حد بر منابع آبی مواجه شده است. میانگین بارندگی در سال آبی جاری به ۶/۶۴ درصد رسیده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته کاهش جدی دارد. این شرایط، مدیریت منابع آبی استان را بیش از پیش حیاتی و حساس کرده است. بر اساس گزارش شرکت آب منطقه‌ای استان، برنامه ملی سازگاری با کم‌آبی در خراسان جنوبی تاکنون ۶۹/۵۳ درصد پیشرفت داشته است. هدف این برنامه کاهش برداشت از منابع آب سطحی، بخش شرب شهری و روستایی، صنعت، کشاورزی و فضای سبز و خدمات شهری است که سهم عمده آن به بخش کشاورزی اختصاص دارد. تاکنون سهم بخش شرب شهری و روستایی از کاهش برداشت ۲۶/۷۷ درصد، بخش صنعت ۳۳/۲۷ درصد، بخش کشاورزی جهاد کشاورزی ۷۸/۵۲ درصد، کشاورزی تحت مدیریت شرکت آب منطقه‌ای ۶۱/۵۲ درصد و آب فضای سبز و خدمات شهری ۵/۴۵ درصد محقق شده است.
عباس سارانی، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای ، تاکید کرده که مجموع میزان کاهش برداشت در فاز نخست برنامه سازگاری تا سال ۱۴۰۵ معادل ۹/۱۷۵ میلیون مترمکعب پیش‌بینی شده که تاکنون به کاهش ۴۳/۹۴ میلیون مترمکعب رسیده است. وی افزود: «برداشت آب در بخش کشاورزی استان ۵۵۳ میلیون مترمکعب بوده که براساس برنامه سازگاری باید به ۳۴۶ میلیون مترمکعب کاهش یابد».
اما وضعیت منابع زیرزمینی و سدهای استان نیز نگران‌کننده است. ظرفیت هشت سد مخزنی استان ۷۵/۷۵ میلیون مترمکعب است که اکنون تنها ۳۲/۱۴میلیون مترمکعب آب ذخیره دارند. برداشت بیش از حد و حدود ۶/۱ برابر آب قابل برنامه‌ریزی موجب شده است که ۷۴ درصد محدوده‌های مطالعاتی استان در وضعیت ممنوعه یا ممنوعه بحرانی قرار گیرند. از مجموع ۳۵ محدوده مطالعاتی استان، ۹ محدوده آزاد، ۱۲ محدوده ممنوعه و ۱۴ محدوده بحرانی هستند. سارانی تأکید کرد که مدیریت دقیق این مناطق از اولویت‌های اصلی برنامه سازگاری است.
استاندار خراسان جنوبی، سید محمدرضا هاشمی، نیز در نشست شورای سازگاری با کم‌آبی استان با تأکید بر ضرورت مدیریت مصرف آب گفت: «تنها راه مقابله با بحران کم‌آبی، تبدیل مصرف بهینه آب به یک فرهنگ عمومی است». وی افزود: «با حمایت‌های مالی و برنامه‌ریزی‌های دقیق، زمینه تحقق این هدف در استان فراهم شده و امیدواریم به زودی شاهد پایان رژیم کم‌آبی باشیم». هاشمی تصریح کرد که با افزایش ۴۲ درصدی اعتبارات وزارت نیرو و جهاد کشاورزی نسبت به سال گذشته، امکان پیشبرد پروژه‌های مدیریت مصرف و کاهش برداشت آب فراهم شده است. همچنین تشکیل کمیته‌های مدیریت مصرف در بخش‌های صنعتی، کشاورزی و دانشگاه‌ها، همکاری اساتید دانشگاهی و اعضای هیات علمی، و بهره‌گیری از ظرفیت دانش‌آموزان، از اقدامات مهم در مسیر فرهنگ‌سازی مصرف بهینه هستند. وی با اشاره به ضرورت جداسازی آب در بخش‌های مختلف، گفت: «فضای سبز شهری باید به گونه‌ای مدیریت شود که مصرف آب بهینه شود و از گیاهان کم‌آب‌بر استفاده گردد». همچنین احیای قنوات، مدیریت پساب‌ها و بازنگری استخرهای ذخیره آب، بخشی از برنامه‌ها برای پایداری منابع آبی است.
تحلیلگران می‌گویند: بدون مشارکت واقعی مردم و نهادینه شدن فرهنگ مصرف بهینه، هیچ برنامه و اعتبار مالی نمی‌تواند مانع از بحرانی شدن منابع آب استان شود. در کنار آن، مدیریت دقیق کشاورزی، کنترل برداشت‌های غیرمجاز و برنامه‌ریزی بلندمدت برای فضای سبز و صنایع، کلید موفقیت در مسیر پایداری منابع آبی خواهد بود. با همه این اقدامات و برنامه‌ ریزی ‌ها، واقعیت این است که بحران آب در خراسان جنوبی صرفاً یک چالش فنی یا مدیریتی نیست؛ بلکه مسئله‌ای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی است. کاهش بارش‌ها و برداشت بیش از حد از منابع زیرزمینی نشان می‌دهد که بدون تغییر رفتار مصرف‌کنندگان، حتی بهترین طرح‌ها و اعتبارات نیز نمی‌توانند پایدار بمانند. به عبارت دیگر، موفقیت برنامه‌های سازگاری با کم‌آبی تنها زمانی تحقق می‌یابد که هر شهروند، از کشاورز و باغدار گرفته تا خانواده‌های شهری، درک دقیقی از ارزش آب داشته باشد و تصمیمات روزمره خود را بر مبنای حفظ منابع آب اتخاذ کند.
در کنار این، نقش دستگاه‌های اجرایی، شهرداری‌ها، جهاد کشاورزی و دانشگاه‌ها در آموزش، کنترل برداشت‌ها و ترویج روش‌های مدرن مدیریت مصرف، حیاتی است. حتی احیای قنوات و بازنگری در استخرهای ذخیره آب بدون مشارکت مردم نمی‌تواند به نتایج ملموس منتهی شود. این نکته روشن می‌کند که بحران آب، مسئله‌ای فراتر از یک برنامه کوتاه‌مدت است؛ چالشی است که نیازمند هم‌افزایی نهادها، فرهنگ‌سازی مستمر و پایش دقیق منابع است.
در نهایت، سؤال اساسی پیش روی مسئولان و مردم خراسان جنوبی این است: آیا می‌توان مصرف آب را به یک فرهنگ عمومی واقعی تبدیل کرد، به‌گونه‌ای که نسل‌های آینده بتوانند در این سرزمین خشک و کم‌آب، زندگی پایدار و مرفه داشته باشند؟ پاسخ به این پرسش، مسیر آینده استان را رقم خواهد زد.