طرح مسکن مهر، بزرگ‌ترین طرح دولتی برای تامین مسکن بود که در دولت نهم کلید خورد. دلیل پیگیری سیاست مسکن مهر در دولت نهم، تلاش برای حذف قیمت زمین به عنوان عنصر تعیین‌کننده قیمت مسکن و تسهیل دسترسی کم‌درآمدها به مسکن مناسب بود. مسکن مهر توانست تا حدودی کمبود مسکن را بهبود ببخشد اما به دلیل تکیه بر کمیت، مجموعه‌ای از مسائل نادیده گرفته شد و کیفیت این مساکن پایین آمد. برای بهبود برنامه‌ریزی‌ها در حوزه مسکن، لازم است نقاط ضعف مسکن مهر تشریح شود.

امید به مسکن مهر برای حل بحران مسکن

مسکن مهر را می‌توان نوعی برداشت گزینشی از طرح جامع مسکن در زمینه واگذاری حق بهره‌برداری از زمین دانست. مسکن مهر به منظور ایجاد زمینه و بسترسازی برای تامین مسکن مناسب برای کم‌درآمدها، تقویت نقش حاکمیتی دولت در امر تامین مسکن و در راستای حصول به عدالت اجتماعی و توانمندسازی گروه‌های کم‌درآمد طبق بند “د” تبصره شش در قانون بودجه سال ۱۳۸۶ احداث سالانه ۱.۵ میلیون واحد مسکونی را در دستور کار خود قرار داد.

مسکن مهر در قالب واگذاری حق بهره‌برداری از زمین برای ساخت مسکن کوچک با متوسط زیربنای ۷۵ مترمربع و با هدف کاهش و حذف هزینه زمین از قیمت تمام شده ساختمان برای انطباق با توان مالی خانوارهای کم‌درآمد و میان‌درآمد در نظر گرفته شد. طبق این طرح کلیه متقاضیان فاقد مسکن در قالب تعاونی‌های مسکن بوسیله‌ اداره تعاون شهرستان و استان سازماندهی و به سازمان مسکن و شهرسازی معرفی می‌شوند.

به علاوه، دولت با پرداخت ۱۵ میلیون تومان وام در دو بخش آماده‌سازی زمین (یک میلیون تومان) و ساخت (۱۴ میلیون تومان)، درصدی از هزینه‌های آماده‌سازی و ساخت را به واجدین شرایط پرداخت می‌کند تا پس از تحویل قطعی مسکن این مبالغ در اقساط ۱۵ ساله و بر اساس نرخ سود روز بانکی بازپرداخت شود. کسانی می‌توانستند از مسکن مهر استفاده کنند که قبلا از آن بهره‌مند نشده باشند، مالک مسکن یا زمین نباشند، ۵ سال سابقه‌ی سکونت در آن شهر داشته باشند، متاهل و یا سرپرست خانوار باشند.

سرانجام مسکن مهر

طرح مسکن مهر به موفقیت نسبی دست یافت. بعضی پروژه‌ها مانند مسکن مهر یزد نسبتا موفق و برخی دیگر ناموفق ارزیابی شده‌اند. به طور کلی طرح مسکن مهر با ارزان‌سازی در مقیاس زیاد، توانست به لحاظ آماری وضعیت مسکن را در کشور بهبود بدهد. برخلاف تاکید بر کمیت ساخت و ساز، بر کیفیت به اندازه کافی تاکید نشد و همین سبب ایجاد مسائل عمده‌ای در این طرح شد. لازم است توجه کنیم که تامین سرپناه ارزان قیمت در حومه‌ی شهر الزاما تامین‌کننده عدالت نیست و می‌تواند بر میزان برخورداری بهره‌مندان از حق به شهر اثر منفی بگذارد. از جمله ممکن است در قبال بهره‌مندی از سرپناه ملکی، فرصت‌های اشتغال برای آنان کاهش یابد.

قبل از اجرای مسکن مهر مطالعات جامع فرهنگی-اجتماعی صورت نگرفته بود، از این رو ساخت و سازها به صورت یکسان و بی‌توجه به شرایط اقلیمی و فرهنگی مناطق مختلف انجام شد، که موفقیت پروژه را از ابتدا دچار تردید کرد. واحدهای مسکونی مهر در اراضی داخل محدوده شهرها، اراضی الحاقی به داخل محدوده، اراضی پیرامون روستاها، شهرک‌ها و شهرهای جدید ساخته شد. در اغلب موارد مکان‌یابی مناسب نبود و سبب بروز مشکلاتی شد که مهم‌ترین آن نبود تاسیسات زیرساختی مانند آب، برق و گاز بود. تمرکز ساخت مسکن مهر در شهرهای جدید بود که خود بیش‌تر به عنوان یک پروژه شکست‌خورده شناخته شده است.

ساخت و ساز مسکن مهر با مشکلاتی مواجه شد و واگذاری‌ها به موقع انجام نشد. گفته شده که مصوبات دولتی در این باره بوسیله‌ی دستگاه‌های اجرایی به خوبی انجام نشده است. ناهماهنگی‌های پیش آمده و مشکلات مالی که برای پیمانکاران ایجاد شد، واگذاری‌ها این واحدها را عقب انداخت. متقاضیان در وزارت تعاون ثبت‌نام می‌کردند، زمین را وزارت مسکن می‌داد و وام را بانک مسکن، بین این سه نهاد تضارب آرا به وجود آمد و باعث بروکراسی شد که زمان ساخت و ساز را افزایش داد و همین امر موجب گسترش دلالی نیز شد.

ساخت و ساز صنعتی جدید بود و نیروی متخصص کافی وجود نداشت، به علاوه برخی از پروژه‌ها به پیمان‌کاران درجه ۲ و ۳ سپرده شد که کیفیت ساخت را پایین می‌آورد. عدم سهولت در دسترسی به شهرمادرها نیز باعث می‌شد که هزینه مصالح، نیروی انسانی و ایاب و ذهاب افزایش یابد. در نتیجه نیروی کار نیز ثابت نمی‌ماند.

علاوه بر این مسائل، شرایط فرهنگی حاکم بر شهرهای کوچک مغایر با آپارتمان‌نشینی است. این امر جمعیت‌پذیری مسکن مهر را با مشکل مواجه کرد و باعث عدم استقبال مردم از این مساکن شد. در برخی شهرها مانند «کهنوج» در استان کرمان و «کلاته» در استان سمنان به همین دلیل، مسکن مهر به صورت تک واحدی ساخته شد. در برخی شهرها نیز زمین اهمیت فراوانی دارد و مردم دوست دارند در خانه‌هایی زندگی کنند که زمینش متعلق به خودشان است نه دولت.

حق به شهر در مسکن مهر کاهش یافت

دست‌اندرکاران باید هنگام تهیه و اجرای برنامه‌های مسکن گروه‌های کم‌درآمد خدمات جانبی و دسترسی‌های مورد نیاز مانند اشتغال، آموزش، بهداشت و سایر خدمات شهری را در کانون توجه قرار دهند. ساکنان مسکن مهر بدلیل رهایی از مشکلات اجاره‌نشینی به سطحی از رضایت دست یافتند اما دسترسی‌شان به فضاها و خدمات شهری پایین آمده است که به تبع آن حق به شهر را کاهش داده است. معضل دسترسی به حمل و نقل عمومی برای رفت و آمد به شهر اصلی بعد از اتمام ساخت و ساز نیز وجود دارد. حمل و نقل عمومی در محدوده‌ی این واحدهای مسکونی نیز با مشکل مواجه است. این مساله باعث می‌شود مسکن مهر به خوابگاه تبدیل شود.

ساکنان مشکل دسترسی به بازارهای شغلی دارند و گاهی با سکونت در این واحدها شغل خود را از دست داده‌اند چرا که هزینه رفت و آمد بالا است و نتوانسته‌اند بین محل کار و خانه رفت و آمد کنند. دسترسی به مراکز درمانی در حوزه این مسکن‌ها محدود است. علاوه بر این ساکنان این واحدها، دسترسی‌شان به مراکز خرید محدود است. گفته می‌شود خرید در محدوده این واحدهای مسکونی گران است. کسبه به دلیل هزینه حمل و نقل، محصولات‌شان را گران‌تر عرضه می‌کنند و کیفیت مطلوب را نیز ندارد.

دسترسی به مراکز آموزشی محدودیت دارد و ساکنان از این جهت مشکل دارند. تاریکی محوطه‌های این واحدهای مسکونی احساس عدم امنیت می‌دهد و به علاوه وضعیت کارگاهی فعالیت‌های ساختمانی این احساس را افزایش می‌دهد. به تفریحات و اوقات فراغت در این شهرها به منزله یک نیاز اجتماعی توجه نشده و برای گروه‌های سنی مختلف تدارکاتی فراهم نشده است.

به طور کلی مجتمع‌های مسکن مهر در جمعیت‌پذیری موفق نبوده‌اند. در معماری مسکن مهر مسائل اجتماعی و فرهنگی لحاظ نشده است و صرفا جایی برای سکونت یا همان سرپناه است. به همین خاطر مسکن مهر به سکونت‌گاه‌های خوابگاهی تبدیل شده است. احساس تعلقی به فضای شهری وجود ندارد و میزان همبستگی اجتماعی در آن پایین است. فضاهای جمعی محدود است و تعاملات اجتماعی و فرهنگی کاهش یافته است. برای ساخت و سازه‌ای مشابه لازم است مطالعات اجتماعی و فرهنگی در هر منطقه پیش از اجرای پروژه صورت بگیرد. هم‌چنین تاکید و نظارت بیش‌تر بر کیفیت و دسترسی به خدمات شهری لازم به نظر می‌رسد.

منابع

· صفر قائد رحمتی، ابوالفضل مشکینی و مرتضی آژند، آسیب‌شناسی پروژه‌های مسکن مهر (نمونه موردی: شهر جدید شیرین شهر)، اولین کنفرانس بین‌المللی نیارش شهر پایا.

· بهادر زارعی، محسن زمانی، ابوالفضل زمانی و خلیل عباس نادر، آسیب‌شناسی طرح مسکن مهر به عنوان گامی به سوی برقراری عدالت اجتماعی زمین در ایران.

· پویا علاالدینی و مریم جمشیدی نسب، مسکن مهر و حق به شهر جماعت‌های جدید: مطالعه موردی پروژه‌ی پرند، ۱۳۹۵.