زندگی حضرت علی(ع) برای بشر، سراسر درس‌های آموزنده و جاودانه است. دوران زندگانی علی بن ابی طالب(ع) در پرتو همجواری با حضرت محمد(ص) از کودکی تا بزرگسالی و به تبع آن رشد و اعتلای روحی و فکری در نزد ایشان و برخورداری از انفاس قدسی و تعالیم نبوی؛ همچنین ایفای نقش تاریخی، حساس و سرنوشت ساز امیرمومنان(ع) در مقاطع مختلف رسالت پیامبر اسلام(ص)، سبب به وجود آمدن فضایل و مناقب خاص و ویژه ای در وجود وی شد که پس از رحلت رسول اکرم(ص) به عنوان پشتوانه ای مستحکم، مورد توجه و اتکای مسلمانان قرار گرفت. زندگی نخستین پیشوای شیعیان سرشار از فداکاری ها، شجاعت ها و دلاوری ها بود، ‌به طوری که دشمنان اسلام عدالت گستری های امام علی(ع) را تاب نیاوردند و نقشه شهادت وی را طراحی کردند و بدین ترتیب نخستین پیشوای شیعیان(ع) را در ۲۱ رمضان ۴۰ هجری در محراب عبادت به شهادت رساندند.

پشتیبان و یاری رسان حضرت محمد(ص) در تمام دوران

حضرت علی(ع) در تمامی مراحل نبوت، همواره یاری رسان و پشتیبان رسول خدا(ص) بود و تاریخ اسلام، سرشار از فداکاری ها، شجاعت ها و دلاوری های ایشان است. تمامی این فضایل سبب شد تا حسادت برخی را نسبت به خود برانگیزد و دشمنی هایی علیه او فراهم شود، به طوری که پس از رحلت رسول اکرم(ص)، این امام همام(ع) به مدت ۲۵ سال، خانه نشینی را برگزید. بنابراین کتمان کردن حقایق و فضایل امام علی(ع) از طرف مخالفان و معاندان، امری طبیعی و بدیهی بود اما با وجود تمامی این تلاش ها در نادیده گرفتن فضایل علی بنِ ابی طالب(ع)، خداوند متعال در قرآن کریم که به عنوان نخستین و مهم ترین دلیل و سند مسلمانان است به فراخور مقاطع مهم تاریخی صدر اسلام، آیات متعددی را در توصیف صفات حضرت علی(ع) ذکر کرده که دقت و تفحص در شأن نزول آن آیات، سیمای امام علی(ع) را در آن کتاب آسمانی ترسیم و شأن و جایگاه قدسی و الهی آن حضرت (ع) را بر مشتاقان حق و حقیقت مبرهن و آشکار می سازد.

مقام و منزلت علی(ع) در احادیث نبوی و آیات قرآنی

حدیث یوم الدار، بیانگر فضیلتی در خور توجه برای حضرت علی(ع) است که ایشان از همان ابتدای بعثت، آمادگی برای هر گونه فداکاری در راه حمایت از رسول خدا(ص) را اعلام می کند. حدیث منزلت، پس از حدیث یوم الدار از مهم ترین احادیث در بیان مقام و شأن علی بن ابی طالب(ع) است که به حدیث منزلت مشهور شده و راویان زیادی آن را در  آثار خویش ذکر کرده اند. آیه سوم سوره مبارکه مائده از دیگر مستندات در بیان فضیلت امام علی(ع) است که خطاب به عموم مسلمانان نازل شد که نزول این آیه، به منزله تبریک و شاد باش به رسول خدا(ص) بود و اینکه وی با اعلام ولایت، کمال دین را اعلام کرد، همچنین تأکید بر این نکته بود که اگر پیامبر(ص) نص ولایت را بر مردم ابلاغ نمی کرد، دین اسلام به کمال نمی رسید. به جز این سه مورد در خصوص شأن و منزلت امام علی(ع) به گواهی تاریخ در مقاطع مختلف از دوران رسالت نبوی در تمامی آن لحظات، امیرمومنان(ع) همنشین و همنفس با پیامبر(ص) بود و به عنوان نخستین مرد ایمان آورنده، پشت سر رسول خدا(ص) نماز برپا می کرد.

امام علی (ع)؛ وحدت امت اسلامی

نگاه امام علی (ع) به موضوع وحدت، نگاهی راهبردی و اساسی است که از عشق و علاقه ایشان به پیامبر (ص) و تداوم حیات دین و امت مسلمان برمی خیزد. این امام همام(ع) تداوم خط اسلام و مسلمانی را به عنوان یک اصل اساسی و مهم، سرلوحه فعالیت های خویش قرار داده بود و با تمام وجود و تا آخرین لحظه عمر خویش به هر آنچه این مهم را تحقق می بخشد، اهتمام ویژه داشت و حتی لحظه ای از این مهم غفلت نورزید. امیرمؤمنان علی (ع) که در سایه مکتب پیامبر(ص) بالیده و دستورات اسلامی را از ایشان فرا گرفته بود، تکامل مادی و معنوی امت اسلامی را در انسجام و اتحاد اسلامی می دانست و با رفتارهای سیاسی، اجتماعی و مذهبی خویش در صدد اتحاد هرچه بیشتر جامعه اسلامی بود. نخستین پیشوای شیعیان هدفی جز این نداشت که شکاف امت را از میان بردارد و راه رشد را آماده سازد.

امام علی(ع) در خطبه قاصعه وحدت اسلامی را اینگونه تعریف می کند: «خواسته های آنان یکی، قلب های آنان یکسان و دست های آنان مددکار یکدیگر، شمشیرها یاری کننده، نگاه ها به یک سو دوخته و اراده ها واحد و همسو بود.» یکی از مؤلفه های اصلی تفکرات اسلامی امام(ع)، اتحاد میان مسلمانان بود و در بیان اهمیت این موضوع در اندیشه حضرت علی(ع) همین بس که ایشان در خطبه ۱۳۱ نهج البلاغه، اتحاد میان مسلمانان را موهبتی بی بدیل از طرف خدای متعال می داند و می فرماید: «آگاه باشید! که شما دست از رشته اطاعت کشیده و با زنده کردن ارزش های عصر جاهلیت، دژ محکم الهی را درهم شکستید؛ در حالی که خداوند بر این امت اسلامی، بر وحدت و برادری منت گذاشته بود که در سایه آن زندگی کنند؛ نعمتی که هیچ کس نمی تواند بهای آن را تعیین نماید؛ زیرا از هر ارزشی برتر و از هر کرامتی والاتر است.» حفظ دین اسلام، جلوگیری از اختلاف فرقه ای و مذهبی، تحقق حکومت اسلامی و  ایجاد عدالت اسلامی از عواملی به شمار می روند که به عنوان دستاوردها و نتایج اتحاد و انسجام اسلامی در نهج البلاغه نام برده شده است.

ارکان وحدت اسلامی از منظر امام علی (ع)

در قرآن کریم، بخش قابل ملاحظه ای از مفاهیم اجتماعی  سیاسی به کار رفته است. به عنوان مثال واژه هایی نظیر وحدت، امت، اخوت و … نشانگر توجه تعالیم قرآن کریم به زندگی اجتماعی انسان و جوامع بشری و در معنای خاص آن توجه به زندگی مسلمانان است. امام(ع) با توجه به این ویژگی مهم قرآن، در خطبه ۱۸ با عبارت، «کتابهم واحد» اهمیت قرآن را در ایجاد وحدت یادآور می شود و در حکمت  ۱۶۳ می فرماید: «اگر مردم رهبری قرآن را کنار بگذارند و از آن جز خطوطی باقی نماند، دچار تفرقه و پراکندگی خواهند شد».

امام علی (ع) دستاورد مهم پیامبر(ص) را ایجاد برادری و همبستگی میان مسلمانان می داند و می فرماید: «دل های نیکوکاران شیفته او گشت؛ توجه دیده ها به سوی او است. خدا به برکت وجود او، میان دل ها الفت و مهربانی ایجاد کرد، آتش دشمنی ها را خاموش  نمود و مردم را با یکدیگر الفت داد و برادر ساخت.» امام (ع) همچنین در خطبه ۱۹۲ رهاورد بعثت پیامبر(ص) را وحدت میان مسلمانان برشمرده است: «به نعمت های بزرگ الهی که هنگامه بعثت پیامبر (ص) بر آنان فرو ریخت، بنگرید که چگونه اطاعت آنان را با دین خود پیوند داد و با دعوتش آنها را به  وحدت رساند.»

عدالت اسلامی در بینش امام علی(ع)

در بینش امام علی (ع) عدالت اسلامی جایگاه والایی دارد و از نظر حضرت(ع)، میان وحدت و عدالت ارتباط تنگاتنگی است و فقط با وحدت می توان به عدالت رسید. چنان که ایشان در خطبه ۱۱۶ می فرماید: «آنگاه که مردم حق رهبری را ادا کنند و زمامدار حق مردم را بپردازد، حق در آن جامعه عزت یابد و راه های دین پدیدار و نشانه های عدالت برقرار و سنت پیامبر (ص) پایدار گردد. پس روزگار اصلاح شود و مردم در تداوم حکومت امیدوار و دشمن در آرزوهایش مأیوس گردد، اما اگر مردم بر حکومت چیره شوند، یا زمامدار بر رعیت ستم کند، وحدت کلمه از میان می رود، نشانه های ستم آشکار و نیرنگ بازی در دین فراوان می گردد و راه گسترده سنت پیامبر(ص) متروک، هواپرستی فراوان، احکام دین تعطیل و بیماری های دل فراوان شود.» در بینش الهی امیرمومنان (ع)، حکومت اسلامی، نقش مؤثری در ایجاد وحدت و یکپارچگی امت دارد؛ زیرا امتی که با داشتن هدف الهی، در مسیر تکامل گام بر می دارد، به ناچار باید به رهبری تمسک جوید که تبلوری از آرمان الهی و مورد قبول و پذیرش و دلیل تحرک و پویایی باشد. امام(ع) با اشاره به سیاستی که زمامدار جهت حفظ نظام باید به کار گیرد، لزوم حکومت و نقش آن در وحدت امت را چنین بیان می فرماید: «نقش زمامدار نسبت به ملت، مانند رشته ای است که مُهره ها را گرد آورده و به یکدیگر پیوند می دهد. اگر رشته بگسلد، دانه ها از هم می پاشند و به تمامی گرد نمی آیند.»