از گذشته های دور آسیب های اجتماعی همیشه مورد توجه اندیشمندان و متفکران مسائل اجتماعی بوده که در این برهه از زمان، رشد جمعیت، پیشرفت علم و فناوری بر گستردگی و تنوع آن افزوده است.
یکی از آسیب هایی که در سال های اخیر رواج بسیاری یافته ، شایعه است. البته شایعات به مقتضیات زمان و در برهه‌هایی خاص، ماهیتی متفاوت داشته و بنا به نیازها و فراخور حال منابع به وجود آورنده آن، گاهی کمرنگ و در زمانی پر‌رنگ می‌شود.
امروزه شایعات در تمامی حوزه ها بویژه سیاسی، اقتصادی ، فرهنگی و اجتماعی وجود دارد و با توجه به ماهیت و قدرت تأثیرگذاری آن می‌توانند تنش و اضطراب اجتماعی را افزایش دهند و آرامش حاکم در جامعه را سوی تلاطم و ناآرامی سوق دهند.
کارشناسان و صاحبنظران به این باورند که شایعه، پدیده‌ای بسیار مخرب و خطرناک است که معمولاً از یک رویداد ناشی شده و یا بر پایه یک جنجال و هیاهوی بی‌اساس به وجود می‌آید و در افکار عمومی مردم جای می‌گیرد.
آنان معتقدند که این پدیده در مواقع بحرانی و فشار بسیار خطرناک‌تر و کوبنده‌تر می‌شود، تا جایی که روحیه مردم را تضعیف و یأس و ناامیدی را گسترش می‌دهد و امنیت اجتماعی را به خطر می‌اندازد و بنای دشمنی و تفرقه و نبود اعتماد را در بین مردم یک سرزمین و یا در میان اقوام مختلف گسترش می‌دهد.
تنفر، پذیرش شایعه برای توجیه خود، شکستن سکوت ملال‌آور و تحریف واقعیت‏ها امروزه از جمله عوامل پذیرش و پخش شایعه در بین مردم محسوب می شود و ممکن است به دلیل شرایط موجود جامعه تغییر یابد.
در حال حاضر با شکل گیری فضای مجازی انتشار شایعات به دلیل ویژگی های خاص آن همچون سرعت، جذابیت ، تنوع دامنه انتشار ، حجم بالا ، خنثی و پنهان بودن به راحتی صورت می گیرد.
* شایعه پذیری افکار عمومی بیشتر از حقیقت پذیری
یک شهروند ساکن غرب مازندران با انتقاد از شایعه پراکنی در جامعه به خبرنگار ایرنا گفت : وقتی شایعه ای در جامعه منتشر می شود مقابله با آن بسیار سخت خواهد بود چرا که بسیاری از مردم به شایعات گرایش عجیبی پیدا کرده اند و گویی شایعه آنها را سحر و جادو کرده است.
فریدون رستم زاده به شایعه هفته گذشته پیرامون کمبود بنزین در غرب مازندران اشاره کرد و افزود : وقتی این مشکل به وجود آمد بلافاصله در فضای مجازی انواع شایعه ها در این زمینه مطرح شد و همین موضوع سبب شد تا بسیاری از مردم به پمپ بنزین ها هجوم ببرند.
وی اظهار داشت : با وجود اینکه صدا و سیما و خبرگزاری های استان در این زمینه خبررسانی می کردند و به نقل از مسئولان اعلام می نمودند که تا دو روز آینده این مشکل برطرف خواهد شد ، اما در فضای مجازی که مردم حضور پررنگ تری دارند ، بازار شایعات بسیار داغ بود.
به گفته این شهروند، مهمترین موضوعی که سبب پذیرش شایعه از سوی مردم شده ، کاهش اعتماد مردم به مسئولان و کاهش مخاطب رسانه های داخلی به واسطه حضور پررنگ ماهواره و تولیدات رسانه ای بی کیفیت داخلی است.
وی یادآور شد : رسانه های جمعی داخلی باید با برنامه ریزی هوشمندانه اقدام به برنامه سازی های مناسب با ذائقه مردم نمایند تا با افزایش مخاطبان خود ، گرایش آنها را به برنامه های ماهواره ای و فضای مجازی که منشاء شایعه پراکنی هستند کاهش دهند.
**جولان شایعه سازان در فضای مجازی
یک کارشناس علوم اجتماعی با بیان اینکه فضای مجازی به جولانگاه شایعه سازان تبدیل شده است ، گفت : شایعه سازان در فضای مجازی بدون توجه به مسئولیت حقوقی ، مدنی و اخلاقی خود در باز نشر اخبار و اطلاعات و تنها با چند حرکت انگشت ، صد ها و شاید هزاران نفر را از خبری که به صحت و درستی آن ایمان ندارند و درباره آن تحقیق نکرده به صورت کاملا هدفدار اقدام به انتشار خبرها می کنند.
رضا اکبر زاده در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود : این کار علاوه بر تاثیر گذاری بر مخاطبان ممکن است وضعیت روانی جامعه را نیز تحت تاثیر قرار دهد و این موضوع وظیفه ما را سنگین تر می نماید.
وی اظهار داشت : متخصصان جنگ روانی و تبلیغات معتقد هستند که دروغ هر چه بزرگتر باشد باور پذیرتر است بنابراین شایعه سازان با استفاده از این روش برای تاثیرگذاری بیشتر بر مخاطب استفاده می کنند.
اکبرزاده با بیان اینکه پاک کردن شایعات از ذهن مردم بسیار سخت و دشوار است ، خاطر نشان کرد : هنگامی که افراد به شدت مشتاق کسب خبر درباره موضوعی هستند، اما نمی‌توانند اطلاعات موثقی به دست آورند، مستعد پذیرش شایعه‌ها می‌شوند.
به گفته این کارشناس، متاسفانه در حال حاضر فضای عمومی جامعه گرایش زیادی به پذیرش و باور شایعات دارد که در این میان نقش رسانه های گروهی بسیار موثر است.
وی یادآور شد : شفاف سازی و افزایش اعتماد عمومی به اخبار رسانه های با هویت داخلی مثل صدا و سیما ، خبرگزاری ها و سایت های خبری و پیام رسان های داخلی می تواند در عدم باورپذیری شایعات تاثیر گذار باشد.
* کنترل افکار عمومی با واکنش سریع به شایعات
یک کارشناس علوم ارتباطات شایعه پراکنی در جامعه را بسیار مخرب دانست و گفت : شگفت زدگی و غافلگیری نخستین عامل مخربی است که شایعه بر افکار عمومی می گذارد.
رامین شیخ الاسلامی در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود : تنها راه مقابله با شایعه و جلوگیری کردن از انتقال سریع اطلاعات غلط به افکار عمومی ، ارائه پاسخ سریع ، به موقع و حساب شده است.
وی اظهار داشت : رسانه های گروهی باید با تدبیری خاص نسبت به رواج شایعه در جامعه واکنش نشان بدهند و در سریعترین زمان ممکن اخبار صحیح را به طور گسترده منتشر نمایند.
به گفته این کارشناس ، افکار عمومی وقتی با مسائلی همچون مشروعیت ، بی اعتمادی ، سوانح ، بلایای طبیعی ، نا آرامی های شهری ، رسوایی های مدیران و کارگزاران دولت ، اعتصاب ها و… روبرو می شود ، مدیریت رسانه نسبت به چنین بحران هایی حساسیت بیشتری باید نشان دهد، و سریعاً دست به کار شود.
وی خاطرنشان کرد : همکاری مسئولان با خبرنگاران رسانه های گروهی نیز در این زمینه بسیار حائز اهمیت است چرا که عدم پاسخگویی به موقع با وجود تلاش خبرنگاران می تواند بر گسترش شایعات دامن بزند.
شیخ الاسلامی نقش روابط عمومی ها را در این زمینه بسیار با اهمیت برشمرد و تصریح کرد : متاسفانه در حال حاضر روابط عمومی ها در دستگاه های اجرایی از جایگاه واقعی خود برخوردار نیستند و اهمیت این موضوع برای مدیران به طور کامل مطرح نشده است.
وی یادآور شد : وضع قوانین سختگیرانه بویژه برای افرادی که در فضای مجازی اقدام به انتشار اخبار می کنند می تواند در کاهش بروز شایعات تاثیر گذار باشد.
*ضعف سواد رسانه ای مهمترین عامل رشد شایعه
یک کارشناس حوزه رسانه نیز در این باره به خبرنگار ایرنا گفت : وقتی شایعه ای شکل می گیرد به دلیل ضعف سواد رسانه ای مردم ، بسیاری از آنها به جای آنکه به دنبال منبع اصلی خبر باشند خیلی سریع باور کرده و اقدام به انتشار شایعه می کنند.
مهرداد پناهی به نقش رسانه ها در این زمینه اشاره کرد و افزود : رسانه اگر بخواهد نقش خودش را درست ایفا نماید باید اطلاع رسانی سریع، دقیق و شفاف داشته باشد و اگر رسانه ها به این سه نکته توجه کنند بخش عمده ای از شایعات اصلا امکان بروز و ظهور پیدا نمی کنند.
وی با بیان اینکه کوتاهی رسانه در انجام وظایفش باعث موفقیت شایعه خواهد شد، اظهار داشت : باید سواد رسانه ای جامعه افزایش یابد به طوریکه کسی که شایعه را می شنود سراغ منبع آن را بگیرد و به راحتی نپذیرد و حتی اگر پذیرفت و نتوانست منبع موثق آن را پیدا کند حداقل آن را منتشر نکند.
به گفته این کارشناس، اگر رسانه ها بتوانند در موضوعات مهم اطلاعات صحیح و کامل را ارائه دهند و محدودیت های بی مورد در این زمینه وجود نداشته باشد مسلما مهمترین مانع برای جلوگیری از شایعه پراکنی در جامعه خواهد بود.
وی یادآور شد : زود باوری ، تلقین پذیری ، خرافه گرایی ، نداشتن سواد رسانه ای و نداشتن تفکر انتقادی در مردم نیز در بروز و انتشار شایعه نقش دارد و باید رسانه ها در این زمینه تلاش بیشتری از خود داشته باشند.