روایتی از پشت صحنه پیش‌بینی‌های جوی درخراسان جنوبی چشمان همیشه بیدار آسمان

باد خنک صبح پاییزی هنوز بوی شب داشت که جمعی از خبرنگاران، دور هم در فرودگاه بیرجند ایستاده بودند؛ جایی که آسمان نزدیک‌تر از همیشه دیده می‌شد. مقصد ما ایستگاه هواشناسی خراسان جنوبی بود؛ همان جایی که هر تغییر دما، هر وزش باد و هر قطره باران، پیش از رسیدن به ما، از چشم‌های همیشه هوشیار کارشناسان این مرکز عبور می‌کند. درِ سفید یک جعبه چوبی باز شد و صدای آرام مدیرکل هواشناسی، میان سکوت پیچید: «این جعبه ساده‌تر از آن است که فکر کنید، اما هنوز یکی از دقیق‌ترین ابزارهای ماست؛ بهش می‌گویند اسکرین». داخلش چهار دماسنج بود؛ خشک، تر، بیشینه و کمینه. ترکیب این چهار، همان سایکرومتر معروف را می‌سازد. یکی از آن‌ها با فتیله‌ای خیس دمای رطوبت را می‌خوانَد، دیگری بیشترین حرارت روز را. هنوز که هنوز است، بعد از نیم قرن، کارشناسان هواشناسی هر روز قلم به‌دست، داده‌هایش را ثبت می‌کنند؛ سنتی‌ترین ابزارها در کنار مدرن‌ترین فناوری‌ها، هم‌نشین هم در سفری بی‌پایان به لایه‌های جو.

موی انسان، خط‌کش رطوبت
کنار آن جعبه، نخعی با لبخندی گفت: «این یکی با موی آدمی کار می‌کند. موی انسان با رطوبت منبسط و منقبض می‌شود؛ همین تغییر طول، رطوبت را ثبت می‌کند».
عجیب بود؛ فناوری در اوج پیشرفت، اما هنوز موی انسان، دقیق‌ترین سنسورِ رطوبت در جهان طبیعی است. رنگ سفید جعبه‌ها، برای آن بود که آفتاب فریبشان ندهد. بازتاب نور، اجازه نمی‌داد گرمای مصنوعی بر دماسنج‌ها اثر بگذارد. جزئیات، آن‌قدر دقیق و حساب‌شده بود که انگار با جهان هماهنگ شده است.

خورشید در یک گوی شیشه‌ای
چند قدم آن‌سوتر، چشمم به گوی شیشه‌ای افتاد که نور را در خود جمع کرده بود. به آن «آفتاب‌نگار» می‌گفتند؛ دو سنسور داشت، یکی بالایی که تابش مستقیم خورشید را می‌سنجید و دیگری پایینی که بازتاب نور زمین را ثبت می‌کرد. تفاوت میان این دو، میزان خالص انرژی تابشی زمین را نشان می‌داد؛ داده‌ای که برای کشاورزان، اقلیم‌شناسان و حتی مکان‌یابی نیروگاه‌های خورشیدی حیاتی است. نخعی توضیح داد: «در روز، زمین انرژی می‌گیرد و شب آن را پس می‌دهد. ما باید بدانیم چقدر از این انرژی در زمین می‌ماند. این تفاوت کوچک، برای ما یعنی تفاوت میان خشکسالی و باروری».

دماسنج‌هایی در دل خاک
در گوشه دیگر پلتفرم، لوله‌هایی در زمین فرو رفته بودند. هرکدام در عمقی متفاوت از خاک، دماسنجی را پنهان کرده بودند. مدیرکل گفت: «دماسنج سطح خاک سریع‌تر از عمق واکنش نشان می‌دهد. این اختلاف، برای کشاورزی حیاتی است. ریشه‌ گیاه در دمای خاک تصمیم می‌گیرد که رشد کند یا بمیرد». در خراسان جنوبی، این داده‌ها سه نوبت در روز ثبت می‌شوند؛ صبح، ظهر و غروب؛ همان ساعت‌هایی که خاک زندگی‌اش را بالا و پایین می‌برد.

از قیف‌های ساده تا خط‌کش چوب کاج
آن‌سوتر، باران‌سنج‌های سنتی ایستاده بودند؛ قیف‌هایی فلزی با خط‌کش چوبی. هر سانتی‌متر در آن‌ها برابر با یک میلی‌متر بارندگی بود. خط‌کش از چوب کاج ساخته شده بود تا کمترین جذب آب را داشته باشد. در کنارش، دستگاه دیجیتالی مدرن داده‌ها را خودکار ثبت می‌کرد. نخعی گفت: «از ۱۱۰ ایستگاه استان، ۲۶ ایستگاه به سامانه‌های خودکار مجهز شده‌اند. داده‌ها هر سه ساعت یک‌بار ارسال می‌شود. همین داده‌هاست که پیش‌بینی دقیق را ممکن می‌کند».

بالن‌هایی که پیام آسمان را می‌آورند
اما بخش هیجان‌انگیز ماجرا تازه شروع شد؛ بالن‌های سفید رنگ، شبیه حباب‌های عظیم صابون، آماده‌ پرواز بودند.
هر روز، ساعت ۱۲ گرینویچ، یکی از این بالن‌ها به آسمان فرستاده می‌شود. در دلش دستگاه کوچکی است به نام «رادیوسوند»؛ فرستنده‌ای که از لایه‌های مختلف جو، دما، فشار، رطوبت و سرعت باد را مخابره می‌کند.
پرتاب هر بالن، حدود ۲۰۰ دلار هزینه دارد؛ فقط همین یک پرتاب در بیرجند، که یکی از ۱۳ مرکز سنجش جو در کشور است، سالانه نزدیک به ۶۰ میلیارد تومان خرج برمی‌دارد. اما نخعی می‌گوید: «این هزینه نیست، سرمایه‌گذاری برای امنیت پروازهاست. اگر این داده‌ها نباشد، هیچ هواپیمایی اجازه‌ بلند شدن از زمین را ندارد». اکنون گاز هیدروژن بالن‌ها از اصفهان می‌آید، چون دستگاه‌های الکترولایزر داخلی از مدار خارج شده‌اند. با این حال، پرواز هر بالن، مثل سفری شاعرانه در آسمان است، سفیر کوچکی از زمین که پیام‌های هوا را به برج مراقبت می‌رساند.

دست علم در دست ایمان
در میانه‌ بازدید، نخعی مکثی کرد و گفت:«ما در نیمکره شمالی هستیم، مثل عربستان. وقتی مردم دور کعبه طواف می‌کنند، پادساعتگرد می‌چرخند. این حرکت در فیزیک جو هم تکرار می‌شود؛ جریان‌های کم‌فشار در سطح زمین، در ارتفاعات به واگرایی می‌رسند. همان‌طور که در طواف، انرژی به مرکز می‌رود، در جو نیز، انرژی به سمت بالا پمپ می‌شود و باران نازل می‌گردد».
کلماتش تلفیقی از علم و عرفان بود؛ از نگاه او، آسمان فقط پدیده‌های فیزیکی نبود، نشانه‌ای از نظم الهی بود.

رمزهای رنگی رعد و برق
در پایان بازدید، آسمان آرام بود، اما نخعی از رعد و برق گفت: «رنگ رعد و برق پیام دارد. سفید یعنی باران همراه ندارد، آبی یعنی بارش خوبی در راه است. حتی رنگ‌ها هم با ما حرف می‌زنند، اگر یاد بگیریم گوش کنیم». رنگ رعد و برق بسته به دما، رطوبت و ذرات موجود در هوا تغییر می‌کند؛ مثلاً برق آبی یا سفید نشانه‌ گرمای شدید و هوای خشک است، در حالی‌که برق زرد یا نارنجی معمولاً در هوای غبارآلود و مرطوب دیده می‌شود.
در واقع، هر رنگ نشانه‌ای از ترکیب خاصی از انرژی، دما و عناصر جوی است که در لحظه،‌ تخلیه‌ الکتریکی رخ می‌دهد.

دقتی در حد ۸۷ درصد
خراسان جنوبی در دقت پیش‌بینی‌ها به عدد چشمگیر ۸۷ درصد رسیده است؛ رتبه‌ای که در میان استان‌ها بالاست. اما پشت این موفقیت، تنها دو کارشناس شبانه‌روزی ایستاده‌اند: سمیه لطفی و فاطمه زارعی؛ دو نام آشنا برای همه‌ خبرنگاران و شهروندان.
نخعی با لحنی نگران گفت: «در سال گذشته، ۴۲ نفر از نیروهای تخصصی ما بازنشسته شدند و جایگزینی نیامده. اگر همین دو نفر دچار مشکل شوند، پیش‌بینی‌های ما زمین می‌ماند».

پایان؛ نگاهی از زمین به آسمان
وقتی بازدید تمام شد، آفتاب از گوی شیشه‌ای بازتاب می‌گرفت و در خاک، دماسنج‌ها هنوز عددهایشان را بالا و پایین می‌کردند.
در سکوتی علمی و شاعرانه، فهمیدم هواشناسی فقط اندازه‌گیری دما و رطوبت نیست؛ روایتی است از رابطه‌ زمین و آسمان، از نظم خداوند در کوچک‌ترین نوسانات باد.
هر داده، واژه‌ای است از زبان طبیعت که کارشناسان هواشناسی، ترجمان آن‌اند؛ چشمان همیشه بیدارِ آسمان خراسان جنوبی.