وبسایت روزنامه امروز خراسان جنوبی
بنگاه مستقل آبلوله بیرجند یکی از شاخصترین و در عین حال منحصربهفردترین نهادهای وقفی ـ خیریه در تاریخ معاصر ایران است؛ نهادی که نهتنها نقشی بنیادین در تأمین آب شرب یک شهر کویری ایفا کرد، بلکه در بزنگاه تحولات نهادی و قانونی، به نمونهای روشن از چالشها، آسیبها و راهبردهای بقا و احیای مؤسسات خیریه بدل شده است.
به گزارش ایرنا مشکلات تأمین آب آشامیدنی همواره از مهمترین دغدغههای ساکنان بیرجند بوده است. موقعیت جغرافیایی این شهر در حاشیه کویر و کمبود نزولات جوی، آب را به کالایی حیاتی و پرهزینه بدل کرده بود؛ تا آنجا که سیاحان خارجی نیز در سفرنامههای خود از دشواری تأمین آب در بیرجند یاد کردهاند.
در دوران قاجار به سبب شور بودن آب قناتهای بیرجند، مردم از آب انبارها استفاده میکردند که اغلب در بهار و زمستان آب داشتند.
در چنین شرایطی، سال ۱۳۰۲ خورشیدی، به ابتکار و همفکری حاکم وقت و با همراهی چهرههایی چون میرزا محمدولیخان اسدی و جمعی از خیران و معاریف شهر، ایده لولهکشی آب بیرجند عملیاتی شد. این اقدام، بیرجند را به نخستین شهر ایران دارای شبکه آب لولهکشی بدل کرد؛ افتخاری که حتی پیش از بهرهبرداری از آب لولهکشی در تهران (۱۳۳۴) رقم خورد.
به گواه تاریخ، خیران پس از بررسیهای لازم تصمیم گرفتند قنات علیآباد در حدود ۱۰ کیلومتری جنوب شرقی بیرجند را بخرند و آب آن را با لوله به شهر بیاورند زیرا این قنات در بلندترین نقطه شهر قرار داشت و آب آن نیز بسیار شیرین و گوارا بود.
اعضای کمیسیون که از مالکان علیآباد بودند هر یک سهم ملک خود را به صورت وقف در اختیار کمیسیون قرار دادند بنابراین حدود نیمی از سهم آب علیآباد توسط اعضا تأمین و نیم دیگر به تدریج به وسیله خیران دیگر خریداری و وقف شد.
جنگ جهانی اول در همین زمان پایان یافت و لولههایی که نیروهای بریتانیایی برای کمپ نظامی خود به سفیدآبه آورده بودند، بیاستفاده ماند، توجه حاکم وقت بیرجند به این لولهها جلب شد پس از کمیسیون، آن لولهها را از انگلیسیها خرید، مقداری لوله نیز از هندوستان خریداری و با شتر به بیرجند جابهجا شد که نماد انتقال این لولهها اکنون در ورودی شهر بیرجند نصب شده است.
یک نفر از روسهای مهاجر به نام «سویستانف »که به کار لولهکشی وارد بود و آن هنگام، در بیرجند اقامت داشت، این فرد برای لولهکشی شهر استخدام و با همکاری چند نفر از اهالی بیرجند که در این کار سررشته داشتند، به کار مشغول شد.
این طور بود که به وسیله ۲ رشته لولهشمالی- جنوبی و تعبیه شیرهای همگانی در محلههای مختلف، آب شرب مورد نیاز ساکنان توسط بنگاه خیریه آب لوله تأمین شد و بیرجند بدینترتیب نخستین شهری بود که به آبلولهکشی دستیافت.
پس از آن نیز تلاشهای زیادی صورت گرفت تا شهر به طور کامل لولهکشی و منازل از آب آشامیدنی برخوردار شدند ؛ لذا معضلی به نام آب دیگر در بیرجند آزاردهنده نبود.
آنطور که در مقاله ای با عنوان «تحولات نهادی و اجتماعی و چالشهای فراروی خیریهها» به قلم زهرا علیزاده بیرجندی و الهام ملک زاده نوشته شده در پی این اقدام تاریخی، «بنگاه خیریه آبلوله بیرجند» با اساسنامهای ۱۸ مادهای شکل گرفت.
در این اساسنامه، اهداف، ساختار، حدود اختیارات هیأت مدیره، مدیرعامل و نیروهای اجرایی بهدقت تعریف شده بود. ترکیب هیأت مؤسس ـ متشکل از علما، تجار، روشنفکران، ملاکان و نخبگان حکومتی ـ نشان از سرمایه اجتماعی و فرهنگی بالای این ابتکار مردمی داشت.
بنگاه مستقل خیریه آبلوله به مدت ۷۰ سال، از ۱۳۰۲ تا ۱۳۷۲ خورشیدی، مسئولیت کامل آبرسانی و تأمین آب شرب شهر بیرجند را بر عهده داشت و این وظیفه را بهگونهای موفق انجام داد که نام آن با تاریخ رفاه عمومی شهر گره خورد.
اما با تصویب قوانین مرتبط با تأسیس شرکتهای آب و فاضلاب و واگذاری متمرکز وظایف آبرسانی به این شرکتها، از سال ۱۳۷۴ بنگاه خیریه آبلوله از مسئولیت مستقیم آبرسانی کنار گذاشته شد.
در این فرآیند، بخش قابل توجهی از تأسیسات و مایملک وقفی بنگاه بهصورت قهری در اختیار شرکت آب و فاضلاب قرار گرفت؛این اقدام، بنگاه را با چالشهای حقوقی، ثبتی و نهادی گستردهای مواجه کرد؛ چالشهایی که میتوان آنها را نمونهای روشن از آسیبپذیری مؤسسات خیریه در برابر تحولات نهادی دانست.
از اواسط دهه ۱۳۷۰، هیأت مدیره بنگاه با تجدید سازماندهی و بهرهگیری از مشاوران حقوقی، مسیر احقاق حقوق موقوفه را در پیش گرفت، نتیجه این تلاشها، صدور دهها دادنامه و حکم قضایی به نفع بنگاه در زمینه اثبات وقفیت، خلع ید متصرفان، دریافت اجرتالمثل و تثبیت مالکیت اراضی و تأسیسات بود.
همزمان، اقدامات گستردهای برای اخذ اسناد مالکیت، رفع تصرف اراضی، ساماندهی امور ثبتی و حفاظت فیزیکی از املاک این بنگاه خیریه انجام شد؛ اقداماتی که ارزش مایملک منقول و غیرمنقول بنگاه را به سطحی چند میلیاردی رساند.
تداوم فعالیت از آبرسانی تا سرمایه گذاری
بنگاه مستقل خیریه آبلوله بیرجند از جمله بزرگترین موسسات وقف عام در خراسان جنوبی و شاید ایران محسوب میشود که در تامین آب به عنوان یکی از حیاتیترین ماده مورد نیاز مردم شهر بیرجند نقش بسزایی داشته است لذا پس از خروج از مأموریت مستقیم آبرسانی، فعالیتهای خود را در قالب برنامههای عمرانی، رفاهی و حمایتی بازتعریف کرد؛ از واگذاری زمین برای مدرسه، بیمارستان و رسانه ملی گرفته تا کمکهای مستمر به دانشآموزان بیبضاعت، پرداخت آببهای مستمندان، حمایت از مراکز خیریه و سرمایهگذاری در طرحهای توسعهای به دنبال بقای خود بود.
آنطور که مدیر عامل وقت بنگاه خیریه آبلوله بیرجند در سال ۸۶ به خبرنگاران گفته بود یک سوم از انشعابات شبکه آبرسانی خانگی در بیرجند وقفی است و در این ارتباط ۹ حلقه چاه آب وقفی برای تامین آب شرب مردم بیرجند در اختیار شرکت آب و فاضلاب قرار گرفته است.
سال ۱۳۹۵ بود که مدیرکل وقت اوقاف و امور خیریه خراسان جنوبی از واگذاری بنگاه خیریه آبلوله به اوقاف با حکم دیوان عدالت اداری کشور خبر داد و گفت: براساس مراجعات مکرر مردم و مسئولان و شفافسازی موقوفه، هیئت مدیریه موقوفه بنگاه خیریه آبلوله بیرجند به قوانین و مقررات اوقاف تمکین نکرده و حکم عدم مداخله اعضای هیئت مدیریه موقوفه در دیوان عالی کشور تأیید و قطعی شد.
سال ۱۴۰۱ هم رئیس اداره اوقاف و امور خیریه شهرستان بیرجند در گفت و گویی رسانه ای اظهار کرد که اوقاف و امور خیریه از سال ۹۵، بیش از ۲۵۰ میلیارد ریال در راستای حفظ این موقوفه و اجرای نیت هزینه کرده است و افرادی که خلاف نیت، مدیریت موقوفه را اجرایی میکردند، اکنون نباید مدیریت آن را عهدهدار شوند چراکه تأمین آب شرب مردم نیت اصلی موقوفه است.
حجت الاسلام دادخدا خدایی با بیان اینکه تا زمانی که ظرفیت آب شرب مردم شهر بیرجند اشباع نشود این موقوفه نباید در امر دیگری هزینه شود، بیان کرد: اراضی بنگاه نیز با کارشناسیهای نامناسب به دست مردم رسیده است، اما امروز با تحول مدیریت، ارزشگذاری این اراضی نیز واقعی خواهد شد.
در سال ۱۴۰۲ هم رئیس اداره اوقاف و امور خیریه شهرستان بیرجند در گفت و گوی رسانه ای اعلام کرد که از ابتدای امسال تاکنون بالغ بر ۳۵ میلیارد ریال بر اساس نیت واقف برای تأمین آب معدنی برای مراسمات فرهنگی، ملی و مذهبی، هیأت های مذهبی، مجالس عمومی و… هزینه شده، همچنین از ابتدای امسال از محل این موقوفه بالغ بر ۱۰۰ میلیارد ریال برای امور خیریه، تأمین آب شرب، هزینه های عمرانی و آبادانی هزینه شده است.
به گفته وی سال ۱۴۰۱ هم بیش از ۳۸ میلیارد ریال برای تأمین آب بر اساس نیت واقف در بیرجند هزینه شده است.
اواخر سال گذشته هم مدیرکل اوقاف و امور خیریه خراسان جنوبی از احداث ساختمان سوله و خرید دستگاه بستهبندی آبمعدنی موقوفه بنگاه خیریه آب لوله شهرستان بیرجند به متراژ ۲۰۰ مترمربع خبر داده بود.
توسعه محوری برنامه آینده بنگاه خیریه آبلوله
و اما اکنون بعد از گذشت ۹ سال مدیرعامل بنگاه مستقل خیریه آبلوله بیرجند گفت: پس از نزدیک به یک دهه پیگیری قضایی، بنگاه به طور رسمی استقلال خود را بازیافت و این تصمیم زمینه استمرار فعالیتهای خیریه و عامالمنفعه در شهرستان بیرجند را فراهم میکند.
سید محمد ابراهیمی یادآور شد: ۱۸ آبان ۱۴۰۴ دادنامه صادره از شبعه هشتم دادگاه تجدید نظر خراسان جنوبی ادعاهای اداره اوقاف را رد و حکم به تایید مجمع صادر کرده است.
وی با اشاره به داراییها و ظرفیتهای بنگاه خیریه آب لوله بیرجند اظهار کرد: بنگاه دارای زمین ۱۵ هکتاری به نام صدا و سیما، بیمارستان شهید رحیمی با مستاجری سازمان تامین اجتماعی، باغ شماره سه با مستاجری اداره ثبت اسناد و املاک، مرکز معاینه فنی ایران خودرو، چند چاه آب عمیق و نیمهعمیق در مرحله بهرهبرداری، پارکینگ ثامن نیروی انتظامی، ساختمان نبش مدرس ۲۳ و نمایندگیهای فروش خودرو با مستاجری خصوصی است، همچنین در سطح شهر ۹ باب سقاخانه برای خدمات عمومی وجود دارد.
وی تصریح کرد: تمامی تصمیمات بنگاه بر اساس خرد جمعی و با مشارکت هیئت اندیشهورز و متخصصان حوزههای مختلف اتخاذ میشود لذا در حوزههای آموزشی، ورزشی، فرهنگی و اقتصادی تلاش خواهیم کرد تا نیازهای واقعی جامعه بیرجند شناسایی و تأمین شود.
مدیرعامل بنگاه مستقل خیریه آبلوله بیرجند بیان کرد: برنامههای بنگاه خیریه آبلوله بیرجند شامل حمایت از مدارس و دانشآموزان کمبضاعت، کمک به ایتام، زنان سرپرست خانوار، توسعه امکانات ورزشی، ایجاد باشگاهها و خوابگاههای ورزشی و انجام پروژههای اقتصادی و تولیدی است که مطابق با اهداف خیریه باشند.
وی گفت: بازگشت مدیریت بنگاه به هیأت مدیره منتخب پس از ۹ سال، نه تنها پیروزی حقوقی است، بلکه زمینه استمرار و توسعه فعالیتهای خیریه و عامالمنفعه در بیرجند را فراهم میآورد و نوید آیندهای روشن برای شهر و مردم آن است.
تجربه بنگاه مستقل خیریه آبلوله بیرجند نشان میدهد که مؤسسات خیریه، بهویژه آنهایی که کارکردی مشابه نهادهای دولتی دارند، در برابر تحولات نهادی آسیبپذیرند؛ با این حال، این تجربه همچنین نشان میدهد که با تکیه بر اساسنامه دقیق، سرمایه اجتماعی، پیگیری حقوقی و بازتعریف مأموریت، میتوان از بحران عبور کرد و حیات نهادی را تداوم بخشید.
