وبسایت روزنامه امروز خراسان جنوبی
مسجد جامع اَفین زیرکوه، یکی از شاهکارهای معماری تیموری در خراسان جنوبی بوده که امروز در سکوتی دردناک نفس می‌کشد و به دلیل کم‌توجهی و آسیب‌های طبیعی، به تدریج در حال فرسایش است، حفظ و مرمت این اثر ارزشمند نه تنها پاسداشت تاریخ معماری ایران بلکه فرصتی برای زنده نگه داشتن صدای معماری کهن در دل جامعه امروز است.
به گزارش ایرنا، خراسان جنوبی سرزمینی با تاریخ کهن و فرهنگ غنی است که با داشتن آثار باستانی متعدد، نقش مهمی در نگهداری میراث فرهنگی ایران ایفا می‌کند.
مسجد جامع افین مسجدی تک ایوانی است و از معماری بسیار دقیق و هنرمندانه برخوردار است، بنای فعلی مسجد به صورت خرابه‌ای درآمده که دیواره‌ها به همراه گلدسته‌های اطراف ایوان باقی مانده است.
مسجد جامع افین همانند مسجد جامع قاین دارای یک ایوان اصلی و بزرگ در وسط و دو شبستان در اطراف ایوان است، از میان گلدسته‌ها راهرویی پله‌ای وجود دارد که می‌توان به طبقات بالایی مسجد رفت.
نمازخانه و محل عبادت خواهران و برادران جدا از هم بوده و تعداد ۱۵ رواق در اطراف صحن قرار داشته است، این مسجد تک ایوانی است و از معماری بسیار دقیق و هنرمندانه برخوردار است. گنبد اصلی مسجد یک پوسته و به سادگی و زیبایی هنرمندانه ساخته شده است، در داخل ایوان، محراب با تزئینات گچی دیده می‌شود، در دو جبهه شرقی و غربی بنا دو مناره دارای نقوش زیبای آجری است، این مناره‌ها تا ارتفاع پنج متری به شکل ۶ ضلعی بوده که تا چندی قبل صدای مؤذن از آن به گوش می‌رسید. منبر مسجد آجری، زیبا و منحصر به فرد است که در انتهای ایوان و در کنار محراب اصلی قرار دارد، تزئینات به کار رفته بر روی منبر آجری شامل گچبریهای ظریف انواع گره سازی و گل بوته اسلیمی است، ایوان اصلی توسط عوامل انسانی و در اثر زلزله ۱۳۷۶ از بین رفته و بخش‌هایی هم تاکنون با همت میراث فرهنگی بازسازی و مرمت شده است. در سال ۱۳۹۳ ساماندهی محوطه بیرونی مسجد به منظور فراهم‌آوری محیطی برای ارتقای کارکردهای اجتماعی این مسجد که قلب فرهنگی این روستا محسوب می‌شود؛ با مصالح سنتی سنگ لاشه و سنگ قلوه بر مبنای گره شمسه هشت و چلیپا و بر اساس طرح گچبریهای شاه تویزه ایوان، گرته‌برداری شد. همچنین سه مورد از گره‌های شمسه برای ارتقای کیفیت بصری به باغچه سکوی نشیمن در اطراف آن تبدیل شد و در سال ۱۳۹۵ کار اجرایی بخشی از مرمت این اثر تاریخی یایان یافت.
اما اکنون میراث فرهنگی ارزشمند روستای افین، به دلیل عوامل طبیعی و کمبود بودجه، در معرض تخریب و فرسودگی جدی قرار دارد که این موضوع نگرانی‌هایی را در میان اهالی و مسئولان محلی ایجاد کرده و رسیدگی نکردن به موقع به مرمت و حفاظت این بنا، خطر از بین رفتن بخش‌هایی از آن را افزایش داده است. مسجد جامع افین، نه تنها یک بنای مذهبی بلکه یک گنجینه تاریخی است که می‌تواند به عنوان مقصدی جذاب برای گردشگران فرهنگی و علاقه‌مندان به تاریخ ایران شناخته شود بنابراین احیای این اثر، می‌تواند به رونق گردشگری منطقه و حفظ هویت فرهنگی و معنوی آن کمک کند. راهی روستای تاریخی افین در شهرستان زیرکوه شدیم تا از نزدیک شاهد حال و روز مسجد جامع این منطقه باشیم؛ بنایی که سال‌هاست در سایه فراموشی و کم‌توجهی، نفس‌های آخرش را می‌کشد. ورود به این روستا و قدم زدن در میان کوچه‌های سنگفرش شده و باغ‌های سرسبز زرشک، همراه با مشاهده آثار تاریخی متعدد، حس عمیقی از گذر زمان و اهمیت حفظ این میراث را در ذهن هر بازدیدکننده زنده می‌کند. رئیس شورای اسلامی روستای افین با اشاره به قدمت و اهمیت تاریخی مسجد جامع، این بنای کهن را گنجینه‌ای بی‌نظیر از معماری اسلامی و میراث فرهنگی خراسان جنوبی دانست که نیازمند توجه و حمایت فوری مسئولان میراث فرهنگی است. علی معنوی گفت: این بنا که به عنوان قدیمی‌ترین مسجد استان شناخته می‌شود، ریشه‌های آن به دوره تیموری بازمی‌گردد و کارشناسان تاریخ معتقدند که پایه‌های اولیه آن متعلق به دوران سلجوقیان است. وی بیان کرد: این مسجد با داشتن نقوش هندسی آیات قرآن بر روی دیوارها و ایوان تابستانی، جلوه‌ای بی‌نظیر از هنر اسلامی به شمار می‌رود. رئیس شورای اسلامی روستای افین تصریح کرد: مسجد افین دارای تنها منبر گچ‌بری‌شده در ایران و خراسان بزرگ است؛ اثری که با نقوش هندسی و آیات قرآن، جلوه‌ای بی‌بدیل از هنر اسلامی را به نمایش می‌گذارد. وی اضافه کرد: این منبر با طرح‌های ظریف و منحصربه‌فرد، نمونه‌ای کم‌نظیر در تاریخ معماری مساجد کشور محسوب می‌شود و از لحاظ هنری بسیار ارزشمند است. معنوی با اشاره به ساختار دوگانه مسجد که شامل ایوان تابستانی با نقوش هندسی و شبستان زمستانی ساده‌تر است، یادآور شد: در سال‌های اخیر به دلیل کم‌توجهی و تخصیص نیافتن بودجه مناسب، این اثر ارزشمند دچار آسیب‌های جدی شده است و اگر روند کنونی ادامه یابد، احتمال تخریب کامل آن در آینده نزدیک وجود دارد.
وی به داستان‌ها و روایت‌های محلی درباره وجود گنجینه‌ای مخفی در مسجد اشاره کرد و گفت: قدیمی‌های روستا باور دارند که در بخش‌هایی از مسجد مانند منبر و شبستان زمستانی، گنجی پنهان شده که رمزهایی مانند «۷ در ۷» و ترکیبی از راست و چپ بودن مسیرها داشته است، اما تاکنون هیچ سند تاریخی رسمی در این زمینه ارائه نشده است. رئیس شورای اسلامی روستای افین همچنین از باورهای مردم محلی درباره مقدس بودن مسجد و جلوگیری از تخریب آن گفت و اظهار کرد: در گذشته زمانی که عده‌ای قصد داشتند آجرهای مسجد را برای ساخت حمام بردارند به طور مرموزی در یک زمان فوت می‌کنند که موجب شد مردم منطقه بیش از پیش به حفظ این مکان مقدس پایبند شوند و به تخریب آن شدیداً اعتراض کنند.
در انتظار بازسازی
معاون میراث اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی در این باره گفت: مسجد تاریخی افین از بناهای بسیار ارزشمند و نفیس استان است که در طول سال‌های گذشته به ویژه بر اثر زلزله‌های مکرر آسیب‌های متعددی دیده است؛ به‌طوری که بخش‌هایی از سقف آن فروریخته و دیوارها دچار رانش شده‌اند. علی شریعتی‌منش اظهار کرد: این مسجد دارای پشت‌بندهای سنگینی است که از گذشته برای استحکام دیوارها ساخته شده، اما با این حال، برخی قسمت‌ها به مرور زمان دچار تخریب شده‌اند، همچنین بعد از پیروزی انقلاب اسلامی اقدامات مرمتی در این مسجد از جمله مرمت بخش‌هایی از سقف‌ها و فرش شدن حیاط با آجر انجام شده است. وی بیان کرد: برای جلوگیری از ورود دام‌ها و ترددهای غیرضروری، محوطه مسجد حصارکشی شده و حفاظت فیزیکی صورت گرفته است، همچنین تنها منبر این مسجد که به‌صورت آجری و گچی است و بعدها به آن افزوده شده نیز مورد توجه قرار گرفته است. وی عنوان کرد: مسجد افین از نظر تزئینات گچی نیز بسیار ارزشمند است و در سال ۱۳۷۶ با حضور استادکاران مرمت از مشهد، اقدامات تثبیتی در این بخش انجام شده است. وی یادآور شد: در آن زمان با تزریق چسب مخصوص به زیر گچ‌ها، تزئینات آسیب‌دیده تثبیت و از ریزش آن جلوگیری شد، اکنون نیز تزئینات بنا وضعیت پایداری دارند. شریعتی‌منش درباره وضعیت سازه‌ای مسجد یادآور شد: مطالعات فنی انجام شده اما هنوز به جمع‌بندی مشخصی نرسیده‌ایم که آیا می‌توان سقف جدیدی برای آن اجرا کرد یا خیر؛ چراکه باید مشخص شود مصالح موجود توان بارگذاری جدید را دارند یا نه. فعلاً به این نتیجه نرسیده‌ایم که مداخله مستقیم انجام شود، چون ممکن است اقدامات نسنجیده آسیب بیشتری وارد کند. وی تأکید کرد: در حال بررسی ایجاد پوششی موقت برای جلوگیری از ورود باران، برف و گرد و خاک هستیم تا پس از آن بتوانیم تصمیم‌گیری نهایی برای مرمت کامل را انجام دهیم.
مرمت نیازمند ۴ میلیارد
معاون میراث اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی با اشاره به اهمیت تأمین اعتبار برای اجرای طرح مرمت گفت: هزینه مرمت و حفاظت از سقف مسجد جامه افین حدود چهار میلیارد تومان برآورد شده است تا مشابه آنچه در مسجد کوشک فردوس انجام شده، اجرا شود. وی ادامه داد: در صورت تأمین اعتبار و اجرای سقف، زمینه برای استفاده عمومی از مسجد و برگزاری نماز جماعت و مراسم مذهبی مهیا خواهد شد که نقش مهمی در احیای هویت فرهنگی و اجتماعی این بنای تاریخی دارد.
عامل حیات بناهای تاریخی
شریعتی‌منش با بیان اینکه استفاده معنوی از بناهای تاریخی، به حیات آن‌ها کمک می‌کند، افزود: اگر مردم در بناهای تاریخی حضور نداشته باشند، این فضاها دچار فرسایش و فراموشی می‌شوند، برگزاری نماز و مراسم مذهبی در مساجدی مانند مسجد افین، باعث زنده نگه‌داشتن فضا و انتقال روح معنوی آن به نسل‌های آینده خواهد بود. وی اضافه کرد: برخی مساجد تاریخی کشور صرفا به فضای گردشگری تبدیل شده‌اند و در آن‌ها دیگر نماز یا مراسم مذهبی برگزار نمی‌شود، اما تأکید داریم که جریان زندگی و حضور مردم در این مکان‌ها حفظ شود. وی در پایان اظهار امیدواری کرد که با پیگیری نماینده مردم در مجلس و همکاری دستگاه‌های مسئول، اعتبار لازم برای اجرای طرح مرمت در سال مالی ۱۴۰۴-۱۴۰۵ تأمین شود. وی اظهار کرد: امیدواریم بتوانیم امسال عملیات اجرایی را آغاز کنیم تا این بنای ارزشمند بار دیگر مورد بهره‌برداری معنوی و اجتماعی مردم منطقه قرار گیرد.
