فرونشست زمین؛ خطر خاموش زیر پای خراسان جنوبی

خشکسالی‌های پی‌درپی و برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، زمین دشت‌های خراسان جنوبی را آرام اما پیوسته به سمت فرونشست می‌برد. کارشناسان هشدار می‌دهند این «زلزله خاموش» می‌تواند زیرساخت‌ها، کشاورزی و زندگی مردم را تهدید کند و اثرات آن برگشت‌ناپذیر است.
به گزارش ایرنا، پدیده فرونشست زمین در سال‌های اخیر به یکی از جدی‌ترین مخاطرات زیست‌محیطی ایران تبدیل شده؛ پدیده‌ای خاموش اما ویرانگر که جبران خساراتش در بسیاری از موارد ممکن نیست. ایران به‌دلیل قرار گرفتن در کمربند خشک جهان، بیش از همیشه در معرض افت منابع آب زیرزمینی و در نتیجه فرونشست قرار دارد و خراسان جنوبی نیز از این قاعده مستثنا نیست.
فرونشست به معنای نشست تدریجی زمین بر اثر کاهش حجم لایه‌های زیرسطحی است. در ایران، دلیل اصلی آن برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی است که باعث فشردگی خاک و از بین رفتن دائمی ظرفیت نگهداری آب در زمین می‌شود. حتی بارندگی‌های مناسب هم دیگرتوان جبران آن را ندارند.
کارشناسان می‌گویند افزایش چاه‌های غیرمجاز، کاهش بارندگی، الگوی نادرست کشت و ضعف مدیریت منابع آب، عوامل تشدیدکننده‌اند. در استان‌هایی مانند خراسان جنوبی که اقتصاد محلی به کشاورزی سنتی وابسته است، این عوامل هم‌زمان عمل کرده و روند فرونشست را تسریع کرده‌اند.
مطالعات سازمان زمین‌شناسی کشور نشان می‌دهد نرخ فرونشست در برخی مناطق ایران بیش از ۳۰ سانتیمتر در سال است؛ چند برابر میانگین جهانی. در خراسان جنوبی نیز گزارش‌ها از افت مداوم سطح آب و نشست محسوس زمین در دشت‌هایی چون بیرجند، قاین، سرایان و نهبندان حکایت دارد. این پدیده زیرساخت‌هایی چون جاده‌ها، شبکه‌های آبرسانی و مناطق مسکونی را هم تهدید می‌کند.
در استانی که بیش از ۹۵ درصد آب مصرفی از منابع زیرزمینی تأمین می‌شود، افت آبخوان‌ها تأثیری مستقیم بر زندگی مردم دارد. خشکسالی‌های طولانی، افزایش دما و تبخیر بالا، بحران را تشدید کرده است. بیشتر دشت‌های استان در وضعیت «ممنوعه» یا «ممنوعه بحرانی» قرار دارند و برداشت بی‌رویه هر سال کسری مخزن را افزایش می‌دهد.
عباس سارانی، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی، گفت: «وابستگی ۹۵ درصدی به منابع زیرزمینی، زنگ خطر جدی برای پایداری منابع آب و تشدید پدیده فرونشست است.» او افزود در استان بیش از ۱۳ هزار منبع آبی شامل چاه، قنات و چشمه وجود دارد که مجموع برداشت سالانه‌شان بیش از ۹۰۰ میلیون مترمکعب است.
از این میزان، ۸۸ درصد در بخش کشاورزی، ۹ درصد در شرب و ۳ درصد در صنعت و خدمات مصرف می‌شود. به گفته وی، ۱۴ محدوده مطالعاتی استان در وضعیت ممنوعه بحرانی و ۱۲ محدوده در وضعیت ممنوعه قرار دارند و میانگین افت سطح آب زیرزمینی بین ۲۲ تا ۲۳ سانتیمتر است.
حجم فعلی آب ذخیره‌شده در هشت سد استان فقط ۶/۱۰ میلیون مترمکعب است؛ معادل ۱۳ درصد ظرفیت کل. این کاهش ۱۷ درصدی نسبت به سال گذشته نشان‌دهنده ادامه روند بحرانی خشکسالی است. با این حال، بیش از ۹۹ درصد چاه‌های کشاورزی به کنتور هوشمند مجهز شده‌اند و طرح‌هایی مانند تغذیه مصنوعی بندان نهبندان، آهنگران زیرکوه و گزیک درمیان برای کنترل برداشت و مهار رواناب‌ها در حال اجراست. فاطمه شهابی، مدیر دفتر مطالعات پایه منابع آب استان، گفت: «افزایش برداشت از منابع زیرزمینی، احتمال فرونشست را در اکثر دشت‌های استان افزایش داده است. در سال آبی اخیر میزان افت منابع زیرزمینی حدود ۲۷ سانتیمتر بوده و در برخی نقاط مانند سرایان به ۴۵ سانتیمتر رسیده است.».
محمدمهدی خطیب، عضو هیأت علمی دانشگاه بیرجند نیز هشدار داد: «فرونشست زمین مرگ تدریجی خاک است. وقتی برداشت از آبخوان‌ها بیش از تغذیه طبیعی باشد، زمین فرو می‌نشیند و این پدیده بازگشت‌پذیر نیست.» او تأکید کرد: جلوگیری از حفر چاه‌های غیرمجاز، اصلاح الگوی کشت و مدیریت دقیق منابع آب تنها راه جلوگیری از گسترش این بحران است.
فرونشست زمین در خراسان جنوبی دیگر پدیده‌ای دور از ذهن نیست؛ ترک‌های ریز در زمین، هشدارهای خاموشی‌اند که اگر جدی گرفته نشوند، می‌توانند روزی به شکاف‌هایی تبدیل شوند که مرز میان زمین امن و زمین فروریخته را از هم جدا می‌کند.