وبسایت روزنامه امروز خراسان جنوبی
ذهن بعضیها با وجود گذر زمان هنوز تیز و فعال میماند؛ علم عصبشناسی میگوید راز این جوانی در مغز نهفته است، نه در سن تقویمی.
به گزارش فارس تا حالا به این فکر کردید که سن واقعی انسان را چه چیزی تعیین میکند؟ علم عصبشناسی میگوید پاسخ این سئوال بیش از هر چیز در مغز نهفته است. هرچه مغز جوانتر و فعالتر بماند، بدن نیز هماهنگتر، کارآمدتر و انعطافپذیرتر عمل میکند. به بیان دیگر، پیری فقط عددی روی شناسنامه نیست؛ بازتابی از وضعیت شبکههای عصبی ماست.علم عصبشناسی نگاه سنتی به پیری را به چالش کشیده است. برخلاف این تصور که مغز بزرگسال بهتدریج وارد مرحله فرسودگی اجتنابناپذیر میشود، شواهد نشان میدهند مغز انسان تا سالها پس از بلوغ نیز توانایی تولید نورونهای جدید را حفظ میکند. این ظرفیت که با عنوان نیوروژنز شناخته میشود، عمدتا در هیپوکامپ رخ میدهد و به طور مستقیم با حافظه، یادگیری و انعطاف شناختی ارتباط دارد. پرسش محوری عصبشناسی امروز دیگر «آیا مغز میتواند جوان بماند؟» نیست، بلکه این است که «چه شرایطی این جوانی را فعال نگه میدارد؟»در ادامه به مجموعهای از شرایط و رفتارها میپردازیم که در مطالعات عصبشناسی بهطور مکرر تأیید شدهاند؛ عواملی که میتوانند مغز را در وضعیت رشد نگه دارند، تولید نورونهای جدید را فعال کنند و روند پیری عصبی را کندتر سازند. اینها راهکارهای ساده اما عمیقا زیستی هستند که وقتی کنار هم قرار میگیرند، تصویر متفاوتی از جوانی مغز ترسیم میکنند.
فعالیت هوازی؛ وقتی مغز سیگنال رشد دریافت میکند
تحرک بدنی، بهویژه در قالب فعالیتهای هوازی، یکی از قویترین محرکهای زیستی نیوروژنز محسوب میشود. از منظر عصبشناسی، ورزش صرفاً افزایش مصرف انرژی نیست، بلکه پیامی تکاملی به مغز ارسال میکند که محیط زنده و متغیر است و نیاز به سازگاری دارد. در پاسخ به این پیام، سطح فاکتورهای رشد عصبی مانند BDNF افزایش مییابد؛ مولکولی که برای بقای نورونها، رشد شاخههای عصبی و شکلگیری ارتباطات جدید حیاتی است. افزایش جریان خون در هیپوکامپ در پی فعالیت هوازی، بستر فیزیولوژیکی لازم برای نورونسازی را فراهم میکند.
خواب؛ جایی که نورونهای تازه تثبیت میشوند
نیوروژنز تنها به تولید نورون محدود نمیشود؛ آنچه اهمیت دارد، تثبیت و ادغام این نورونها در شبکههای فعال مغز است. این مرحله عمدتا در خواب، بهویژه خواب عمیق و REM، رخ میدهد. در این بازهها، مغز از پردازش محرکهای بیرونی فاصله میگیرد و به بازسازی درونی میپردازد. پاکسازی مواد زائد متابولیک و تقویت سیناپسهای تازه، همزمان اتفاق میافتد. اختلال مزمن در خواب، از دید عصبشناسی، یکی از مؤثرترین عوامل خاموشکننده نیوروژنز به شمار میآید.
مواد غذایی ضدالتهاب؛ تنظیم شیمی مغز به نفع جوانی
محیط شیمیایی مغز نقش مستقیمی در سرعت پیری عصبی دارد. التهاب عصبی مزمن میتواند فرآیندهای رشد و بازسازی را مختل کند، در حالی که الگوهای تغذیهای ضدالتهاب این روند را معکوس میکنند. ترکیباتی مانند اسیدهای چرب امگا ۳، پلیفنولهای گیاهی و کورکومین زردچوبه، در مطالعات مختلف با کاهش التهاب عصبی، تقویت غشای نورونها و حفظ مسیرهای مولکولی مرتبط با رشد عصبی همراه بودهاند. از این منظر، تغذیه نه توصیهای حاشیهای، بلکه بخشی از تنظیم زیستی مغز محسوب میشود.
یادگیری مهارت جدید؛ شرط بقا برای نورونهای جدید
مغز نورونهای تازه را تنها در صورتی حفظ میکند که به کار گرفته شوند. یادگیری مهارتهای جدید مغز را وادار میکند ساختارهای عصبی تازهای بسازد و ارتباطات پیچیدهتری شکل دهد. این فشار شناختی مثبت، نورونهای تازهتولیدشده را تثبیت میکند و آنها را به بخشی از شبکههای پایدار مغز تبدیل میسازد. از دید عصبشناسی، یادگیری در واقع مکانیزمی انتخابی است که تعیین میکند کدام نورونها باقی بمانند و کدام حذف شوند.
تنظیم استرس؛ مرز باریک میان تخریب و بازسازی
هیپوکامپ یکی از آسیبپذیرترین نواحی مغز در برابر استرس مزمن است. افزایش طولانیمدت کورتیزول با کاهش حجم این ناحیه و افت نیوروژنز ارتباط دارد. در مقابل، کاهش بار استرس از طریق روشهایی مانند مدیتیشن کوتاه، تنفس آهسته یا قرار گرفتن در طبیعت، مغز را از حالت بقا خارج میکند و به وضعیت رشد بازمیگرداند. تنظیم استرس، از منظر عصبشناسی، پیششرط فعال ماندن بسیاری از مسیرهای بازسازی عصبی است.
نتیجه عصبشناسی: مغز تعیینکننده سن واقعی
عصبشناسی امروز نشان میدهد جوانی مغز حاصل یک عامل واحد نیست، بلکه نتیجه همافزایی چند وضعیت زیستی است. زمانی که حرکت، خواب، تغذیه، یادگیری و تنظیم استرس همزمان در زندگی فعال باشند، مغز در حالت پویایی و انعطاف باقی میماند. در چنین شرایطی، نیوروژنز به فرآیندی پایدار تبدیل میشود و سن زیستی مغز میتواند بهمراتب جوانتر از سن تقویمی فرد باقی بماند.
