تمدن کاریزی خراسان جنوبی

من محمد برشان نویسنده و پژوهشگر در ادامه سفر آبها این بار، بار سفر به خراسان جنوبی بسته‌ام، در حالی که زمان بی‌اعتنا به من پیش می‌رود و درختان همچنان میوه می‌دهند و شاپرکها پرواز می‌کنند، کاش پیراهنی به وسعت تاریخ خراسان می‌پوشیدم، کاش نشانی ملکوت را از رهگذرانی که داستان جوانمردی‌ها و شکست‌ها و پیروزی‌های این خطه را می‌دانند می‌پرسیدم خداوند این خطه را در نخستین باران جهان آفرید نگاه پروانه‌ها که به این دیار افتاد زیبا شدند و نگاه درختان که در جوی قنات‌ها افتاد انسان‌ها را به تلاش واداشت. خراسان جنوبی دارای وسعتی بالغ بر ۹۵ هزار و ۳۸۸ کیلومتر مربع معادل ۸۲/۶ درصد از مساحت ایران را به خود اختصاص داده است. آب و هوای استان در اکثر بخش‌ها خشک و بیابانی است و نوسانات زیاد دما در طول شبانه‌روز و فصول مختلف و بالا بودن ساعات آفتابی از شاخصه‌های آن می‌باشد. ارتفاع از سطح دریا، مجاورت با دشت لوت و دشت نامیر افغانستان، دوری از دریاها و بادهای ۱۲۰ روزه سیستان در آب و هوای استان تأثیر فراوانی دارد. خراسان جنوبی سرزمین کم‌‌آبی است و متوسط بارش آن ۱۶۲ میلی‌متر می‌باشد.
در هنگامه غروب به بیرجند رسیدیم و طبق هماهنگی قبلی با خانم مهندس ملکوتی که از کارکنان اداره کل میراث فرهنگی استان می باشند در مهمانسرای باغ اکبریه مستقر شدیم. باغ و عمارت جهانی اکبریه با مساحت ۲۹ هزار و ۲۶۵ مترمربع و اعیان پنج هزار و ۴۰۸ مترمربع دارای اجزایی نظیر سردر ورودی، عمارت اصلی، اصطبل، استخر و .. می‌باشد. محور اصلی باغ در محور تقارن طولی قرار دارد که دو ردیف درختان کاج سر به فلک کشیده قدیمی به همراه درختچه‌های شمشاد تأکید ویژه‌ای بر آن دارند و حوض‌های آب وجود عنصر اصلی در شکل‌گیری باغ را تأیید می‌نمایند. این باغ از تنوع گونه‌های گیاهی برخوردار است و میزان آب آن از قنات اکبریه برابر با ۲ سهم یا دو شبانه‌روز بوده است. عمق و پهنای نهرهایی که آب را به پای درختان هدایت می‌کند بسیار متناسب با نیاز آبی درختان و بافت خاکی باغ در نظر گرفته شده است. برای غلبه بر شیب نسبتاً زیاد زمین در هنگام انتقال آب در طول باغ و جلوگیری از آب بردگی و فرسایش خاک از قطعات سفالی به نام نهرتاب که به همین منظور ساخته می‌شده استفاده شده است.
نوع آبیاری غرقابی بوده و آب قنات از طریق نهرهای خاکی به باغ هدایت می‌شده است. باغ اکبریه انگار با انسان حرف از تاریخ می‌زند از تمدن مثل باغ‌های دیگر ایران بزرگ، باغ شاهزاده ماهان، باغ فین کاشان، باغ گلشن طبس، باغ پهلوان پورمهریز، باغ عباس‌آباد بهشهر و…
و روز بعد در سازمان میراث فرهنگی استان خراسان جنوبی حضور داریم. خانم ملکوتی راهنمای ماست. آقای عباس زاده معاون سازمان از آرزوهای خود برای احیای قنوات استان می‌گوید و خانم ملکوتی در عطش بیابان لوت است و خود در ثبت جهانی این دشت زحمات زیادی کشیده است. همچنین ثبت جهانی قنات بلده فردوس را به عنوان یک پدیده و فرصت خوب تلقی می‌کند و من هم از تمدن آبی خراسان جنوبی گفتم و احساس می‌کنم که من گرم‌تر از تابستانم و پرحرارت تر از شقایق‌ها، من مواج‌تر از آن رودم که قرار است هزار سال بعد در سیاره‌ای دور جاری شود، من از همه سایه‌ها به تمدن قناتی این دیار نزدیک‌ترم. آن زمان که آب فروشان زین چوبی یا گوال بر پشت الاغ یا قاطری می‌بستند و هر دو طرف آن دو حلب می‌گذاشتند و آب شیرین را از قنات و چشمه به شهر می‌آورند و مردم از حضور اوکش باخبر می‌شدند. چرا که توزیع آب یک شغل بود و درشکه‌چی فریاد آب آب می‌زد و چقدر این فریاد آشنا بود. آن هنگام که سقاها مشک چرمی را به دوش حمل می‌کردند و در کوچه و بازار داد می‌زدند و کاسه به دست آب را به مردم تشنه می‌فروختند و … تقدس سقاخانه‌ها چه زیبا بود و سرانجام بیرجند پیشگام در لوله‌کشی آب در ایران در سال ۱۳۰۲ شمسی شد.
اکثر مراکز جمعیتی خراسان جنوبی در مظهر یک یا چند قنات واقع شده‌اند. اگر قنات‌ها نبودند بخش مهمی از شهرها و روستاهای استان شکل نمی‌گرفتند و اکنون ۴۵۰۰ قنات دایر وجود دارد و یک ششم قناتهای ایران در این استان واقع شده‌اند.
قهستان ازدو کلمه قه + ستان تشکیل شده . قه یعنی آبی که به وسیله چاه یا قنات به دست می‌آید و قهستان سرزمین قنات‌هاست. مورخان و جهانگردانی که از سرزمین تاریخی قهستان دیدار داشته‌اند در سفرنامه‌های خود اشاراتی به قنات‌ها داشته‌اند. ابن حوقل در قرن چهارم هجری می‌نویسد آبیاری مردم قاین و خور و خوسب از قنات است و در سراسر قهستان رودخانه نیست و آب آن از قنات و چاه است. حمدا… مستوفی می‌نویسد آبیاری قهستان به وسیله قنات و چاه است. قنات شاهیک افزون بر فناوری‌هایی چون قفل (آب‌بند)، تونل (نوبر)، بندهای ذخیره و چاه‌های تزریقی از مدیریتی قابل توجه برخوردار بوده است. در حمله مغول این قنات تخریب ولی مجدداً احیا شد. قصبه از جمله قنات های قدیمی شهر بیرجند است که ۱۸ کیلومتر طول دارد و هنوز جاری است. مظهر قنات که استخر کم عمق بزرگی شامل سه قسمت بوده بخشی از آن برای استفاده آبشخور است و قاطر و شتر اختصاص یافته بود و بخش دیگر به رختشویخانه بزرگ شهر می‌رفت و قسمت سوم خود استخر بود. از دیگر قنوات شهر بیرجند می‌توان به قنات کوشه (عباس‌آباد)، قنات خیرآباد و علی آباد اشاره کرد. قنات علی‌آباد مهمترین منبع آب آشامیدنی شهر بیرجند بوده است.
قناتهای سرایان، سه قلعه، سربیشه، خوسف، بشرویه و نهبندان از مشهورترین قنات های خراسان جنوبی به شمار می‌آیند.
و من به دیدن قنات بلده فردوس می‌روم که در تیرماه ۱۳۹۵ به همراه ۱۰ قنات دیگر ثبت جهانی یونسکو شده است. چقدر نام این سامان برای من آشناست. سالهاست که با آن خو گرفته‌ام و انگار همیشه آن را دیده‌ام و آب بلده چه زیباست می‌خواهم فریاد بزنم. ای خوشبوتر از پیراهن یوسف ، ای خوش‌آوازتر از تیشه فرهاد ای دلنشین‌تر از نگاه لیلی، ای زیباتر از دیدار، ای خواستنی تر از عشق و ماندنی‌تر از خاطره، روح خسته مرا به شاخه‌های پرشکوه کرامتت پیوند بزن و دل خفته‌ام را در پشت جریان آب باغستان‌ها صدا کن.
اقدس کرم‌پور مدیر میراث فرهنگی فردوس همراه من است او می‌گوید: قنات بلده فردوس از ۱۶ رشته قنات تشکیل شده است. که عبارتند از زند، اسبی، بوده، گاوبیلی، مجرا، گرم، دیوانه، گلابی، حاج‌عبدا…، مداری، ششتو، ناوی، قند‌آب، چشمه‌ماهی، شغاد و خاتوت.
آب بلده از کوه‌های کلات در ۳۰ کیلومتری شرق فردوس سرچشمه می‌گیرد و اراضی باغستان، اسلامیه و فردوس را آبیاری می‌کند. کل آب قنات ۷۲۰۰ فنجان می‌باشد از این مقدار ۴۴۰۰ سهم آن وقفی است. وقتی شاه عباس صفوی در معیت شیخ‌بهایی از اصفهان به مشهد از تون می‌گذشت میرتونی از او درخوست نمود تا قسمتی از آب این قنات را وقف بر چهار گروه سادات، علما، فقرا و صلحا نماید و از آن زمان ۲۰۵۷ فنجان آب شاه عباسی وقف بر این چهار گروه شد که به موقوفه صفویه مشهور است.
شیخ بهایی در این سفر آب بلده را به دو نهر مساوی تقسیم نمود و ۴۵۰ فنجان آب شاه عباسی معادل یک شبانه‌روز وقف آب آشامیدنی فردوس شد که به موقوفه حیاض (حوض‌ها) شهر اختصاص یافت. در واقع بلده به معنای شهر، آب بلده همان آب شهر است که به تعبیری می‌توان و آن را یک رود مصنوعی جاری در دشت فردوس قلمداد کرد و این آب از به هم پیوستن چندین رشته قنات و چشمه و تشکیل یک شاه جوی بوجود آمد. علاوه بر این ۱۶ رشته قنات و ۴ دهنه چشمه نیز وجود دارد این آب حدود ۳۵ کیلومتر را طی می‌کند و دشت‌های تشنه و باغات را سیراب و در روزگاران قبل از زلزله ۱۳۴۷ بخش اعظمی از آب مصرفی شهر را تأمین می‌کرده است. امروزه این آب حدود ۲۳۸۲ هکتار زمین را مشروب می‌کند.
پیشینیان ما به صورت کاملاً هدفمند شاخه‌ای از آب شاه جو را گرفته و از زمین‌های رسی عبور داده تا با غلظت بالایی گل‌آلود شود و سپس آن را به شاه جو اضافه کرده و در نهایت کل آب تیره می‌شود. در مدیریت آب بلده افرادی همچون مؤلف، حسابدار، کیال جویبان، تیره‌گر، سالار، دشتبان، جمع‌آور و میراکش حضور دارند. آسیاب‌های زیادی در مسیر آب بلده قرار داشته که مهمترین آنها عبارتند از آسیاب ملاحسین، آسیاب داروغه، آسیاب حاجی، آسیاب برج‌دار، آسیاب ملا، آسیاب میرزا، آسیاب قرایی و آسیاب سرکار به علاوه آب حمام‌ها بخصوص حمام کربلایی سید محمود حمام سرجو مقصود آباد از این آب بهره می‌گرفتند. ….
در دیدار با سعید‌پور معاون میراث فرهنگی فردوس گفتم که باید سامانه مقنی‌گری، مقنی‌ها، نظام آبیاری، مدارگردش آب، آبین‌های آب خواهی و باران خواهی، اصطلاحات محلی آب و آبیاری و قنات، ضرب‌المثل‌های بومی، سازه‌های‌ آبی و سایر موارد شناسایی و تدوین شود…
و بدین سان تمدنی عظیم شکل گرفته است که نوشتن همه آن در این مقوله نمی‌گنجد. براستی بدون آب آسمان زیبا نیست و راه رفتن ابرها به راه رفتن مردگانی می‌ماند که از خوابی دیر برخاسته‌اند. بدون آب کتابها بسته می‌مانند و قلم‌ها نای نوشتن‌ ندارند و هیچ جاده‌ای به سوی افق‌های روشن نمی‌رود. بدون آب هیچ جنگلی به فکر سبز شدن و بالیدن نمی‌افتد و هیچ پرنده‌ای بال‌هایش را برای پرواز نمی‌آراید و حکایت سفر آبها ادامه دارد و نوشتن سفرنامه آبها ادامه حیات است….