قصه پر غصه قنات

خراسان جنوبی حامل ۲۰ درصد از قنات های کشور است ، از قنات هایی که هنوز جریان دارد و یونسکو برای ثبت آن قدم جلو گذاشته تا قنات هایی که یک آبادی را در دورترین نقطه مرزی زنده نگه داشته است.حال در این اوضاع اشک بار خشکسالی غصه دیگری هم به ماجرای کاریزهایمان افزوده شده ، و آن اعتباراتی است که باید محقق می شد تا رگ های کاریزهایمان جان بگیرد
«کانال زیرزمینی حفر شده توسط انسان که جهت جمع‌آوری آب شیرین و انتقال آن به سطح زمین برای مصارف کشاورزی، انسانی و دامی ایجاد شده است را در ایران و آسیای میانه قنات و کاریز و در کشورهای عربی فقره می‌گویند.» این را در تعریف ساده و روشن از قنات به کار می برند ،تعریفی که حتی اگر فقط بنویسیم کاریز برابر با زندگی باز هم کم گفته ایم. اما این زندگی ماجراهای زیادی را از سر گذرانده و امروز در یکی از آفتابی ترین روزهای ناخن خشکی آسمان در فشار بی برنامگی ها هر روز جان می دهد.
کفن پوش قنات
آن روزها که نه بیل مکانیکی بود و نه تب سنج ایرانیان ابداع کردند آنچه را که امروز ما به ارث برده ایم و انگار نمی خواهیم به ارث بگذاریم، آن طور که در داستان قنات ها آمده است برای حفر قنات ها گروهی مقنی خبره همکار بوده اند ،یک گروه مقنی به ۵ نفر تقسیم می‌شوند. کلنگ‌دار یا مقنی که در واقع سرگروه نیز هست و به حفر زمین می‌پردازد، گل‌کش که گل‌های کنده شده توسط کلنگ‌دار را به دست گل‌بند می‌رساند. گل‌بند که گل‌ها را به بالا می‌فرستد، چرخ‌کش که چرخ را بالا می‌کشد و پا‌چرخی که سطل‌ها را خالی می‌کند. گاهی اوقات در کنار این‌ها یک سراستاد یا استاد مقنی هم هست که از دور بر کارها نظارت می‌کند.
این کلنگ‌دار یا مقنی به دلیل حساسیت و اهمیت کارش از پایگاه اجتماعی بسیار بالایی در جامعه برخوردار بوده است زیرا همیشه قنات احتمال ریزش دارد و بیش‌ترین خطر، کلنگ‌دار را تهدید می‌کند. به خاطر همین کلنگ‌دارها هر وقت که برای حفر قناتی می‌روند، وصیت می‌نویسند و غسل می‌کنند و سعی می‌کنند که لباس سفید به تن کنند چون اگر قنات بریزد کسی نمی‌تواند او را بیرون بیاورد و آن لباس سفید در واقع کفن آن‌ها می‌شود. به همین خاطر مقنی‌ها همیشه از قداست خاصی در نزد افکار عمومی برخوردارند. آن‌ها می‌بایست واجد یک سری شرایط اخلاقی خاص باشند. به عنوان مثال می‌بایست همیشه آدم پاک و طاهری باشد و از خصایص اخلاقی بهره برده باشد.
بگذریم از این که در آن دوران این مهندسان تجربی با کدام علم می توانستند این قدر هندسی کار را دنبال کنند اما به هر حال تاریخ این طور روایت کرده که بیشتر کویر نشینان انسان های فاخری بودند در حفر قنات به همان دلیل نیازی که به آب در اشعه خورشید در دشت ها به وجود می آمده است ،به همین دلیل طبق آمار یونسکوحدود ۶۰درصد قنوات موجود در ۳۵ کشور جهان،متعلق به ایران است. هم چنین بیشترین قنوات کشور به ترتیب در استان های خراسان رضوی ،خراسان جنوبی، یزد، اصفهان، مرکزی، کرمان وهمدان قرار دارند و برطبق آخرین اطلاعات جمع آوری شده توسط وزارت جهاد کشاورزی درحال حاضر حدود ۲۷۳۹۰رشته قنات در کشور وجود دارد که آب دهی سالیانه آن ها متجاوز از ۳/۸ میلیارد متر مکعب می باشد. لذا حدود ده درصد آب های مصرفی در بخش کشاورزی از طریق قنوات استعمال می شود که سهم آن در تولید، حدود ۱۴درصد می باشد.
متاسفانه درسالیان گذشته به دلیل حفر چاههای عمیق ونیمه عمیق وحتی بعضا بدون مجوز، وبهره برداری بی رویه از منابع آب های زیر زمینی ،با کاهش شدید سطح آب سفره ها دردشتهای مختلف کشور روبه رو بوده ایم واین مسئله موجب ازدست رفتن وخشک شدن تعداد زیادی از قنوات کشور شده است (افزون بر ۴۰ هزار رشته ) و به عبارت دیگر تعادل بیلان آب های زیر زمینی که طی سالیان متمادی توسط قنوات حفظ شده بود.به یک باره درطی چند سال به هم خورده وامروزه شاهد معضلات زیادی در بخش های آب های زیر زمینی کشور هستیم. نکته مهم دیگر این که فعالان درامر لایروبی ومرمت قنوات کشور افرادی سالخورده وقدیمی می باشند که متاسفانه با توجه به تحولات سال های گذشته و تغییرات به وجود آمده در روش های استحصال آب، اقدامی جهت انتقال تجربیات آنان به نسل جوان صورت نگرفته وبیم آن می رود که بااز دست دادن آن ها،این شاهکار استحصال آب نیز به فراموشی سپرده شود.
ضرورت توجیه طرح احیا و مرمت قنات
باتوجه به این که سالیانه حدود ده درصد آب مورد نیاز (افزون بر ۲/۸میلیارد مترمکعب)دربخش کشاورزی از طریق قنوات استحصال می شود ،ولی شیوه های استحصال واستفاده از آب قنوات دربسیاری ازنقاط کشور،هنوز به صورت سنتی می باشد. با وجود این که قنوات از اهمیت بسیاربالایی برخوردارند.تابه حال مطالعات برنامه ریزی شده ای برای افزایش راندمان انتقال آب قنوات ،انجام عملیات احیا و مرمت قنوات به صورت فنی با ذکرنقشه ومشخصات کامل در شرایط مختلف زمین شناسی وهیدرولوژی ونظایرآن ارائه نشده است. اما خراسان جنوبی با دارا بودن تعداد زیادی از مجموع قنات های کشور و البته نیروهایی که هر وقت به سراغشان بروی آماده برای احیای قنات هستند به خصوص در شهر بیرجند بیش از ۱۴ رشته قنات را شناسایی و البته برآورد هزینه کرده اند.
مدیریت آب و خاک جهاد کشاورزی خراسان جنوبی با اقدامی منحصر به فرد توانست در مدت زمان کوتاهی این شناسایی ها را برای قنات های بیرجند آغاز و هم اکنون برای چند شهرستان دیگر نیز به سرانجام برساند حال تنها مسئله ای که باقی می ماند تامین اعتبار برای احیا و یا مرمت این قنات هاست که گاهی یا در حد حرف است یا مصوب می شود و ابلاغ نمی شود و گاهی اوقات هم زمان تخصیص هااین قدر دیر و طولانی است که نمی توان به آن امیدی داشت. به عنوان مثال در سال مالی ۹۶-۹۵ عده زیادی به رقم اعتباری که توسط جهاد کشاورزی خراسان جنوبی برای احیای قنات هایش گرفته بود حسودی شان می شد چرا که این رقم حتی به ۳ برابر سال های قبل رسیده بود اما این سوال مطرح است که به راستی چند درصد از این اعتبار چشم پر کن به کلی تخصیص یافت و توانست قنات های منتظر استان را احیا کند؟
داستان غم بار خشکسالی
از طرفی می دانیم در این چند ساله براثر خشکسالی، از یک طرف و به علت عدم تغذیه کامل آب زیر زمینی و از سوی دیگر برداشت زیاد از سفره های زیر زمینی ،سطح آب پایین رفته ، آب قنات ها کم شده وآب بسیاری از آن ها هم به کل خشک شده است. اما گفته می شود درمواردی که کم آبی یا خشک شدن قنات تنها براثر خشک سالی بوده ،می توان با لایروبی قنات ونیز کف کنی (چنان چه شرایط اجازه دهد)وهم چنین افزودن بر طول قنات به آب بیشتری دست یافت یا قنات را از خشک شدن نجات داد.هم چنین درصورتی که آب مازاد در منطقه وجود داشته باشد می توان تغذیه مصنوعی انجام داد.
یک مقام آگاه در جهادکشاورزی با اشاره به اینکه هم اکنون تعداد زیادی از قنات های استان در نوبت لایروبی و احیا قرار دارد درباره اعتباراتی که قرار بود محقق شود گفت: سرجمع اعتباراتی که برای قنوات استان در نظر گرفته شده است ۲۱ میلیارد تومان است.
وی در این باره توضیح داد : این اعتبار از سرجمع اعتبارات تملک استان که اعتبارات ،بحران نیز در دل آن قرار دارد ، ملی ، ماده ۱۸۰ ،اعتبار استخرها و احیای کانالها به دست آمده است اما هنوز بخش اندکی از این اعتبار محقق شده است .
وی با اشاره به اینکه از اعتبارت ماده ۱۸۰ هنوز هیچ رقمی تخصیص نیافته است افزود : اعتبارات مدیریت بحران نیز که حدود ۵ میلیارد تومان است با گذشت سال مالی ۹۵ هنوز تخصیص نیافته است و تعدادی از قنوات که قرار بود از سرفصل اعتباری بحران مرمت و احیا برایشان انجام شود همچنان بلاتکلیف هستند.
وی گفت:از اعتبارات ملی سال ۹۵ رقم یک میلیارد و ۸۰۰ میلیون تومان اسناد خزانه بوده که به پیمانکاران پرداخت شده است و ۵۰۰ میلیون تومان هم نقدی بوده که به تعدادی از قنات ها اختصاص یافته است.
وی درباره اعتبارات ملی که امسال برای قنوات استان در نظر گرفته شد اعلام کرد: این اعتبار امسال به ۷ میلیارد تومان رسید که رشد ۳ برابری را نسبت به سال گذشته داشته است اخیرا در بحث ابلاغ ها ۶ و نیم میلیارد آن ابلاغ شده است.
وی مدعی است در بحث تخصیص اعتبارات قنوات به خراسان جنوبی رقم باید بیشتر از این ها باشد چرا که این استان ۲۰ درصد قنوات کشور را دارا می باشد و البته شرایط نگران کننده ای را در بحث خشکسالی ها سپری می کند. اما نکته قابل تامل در این باره این است که با تمام توجهی که در بحث اعتبارات مصوب برای قنوات داشته ایم که جای بسی امیدواری است شرایط تخصیص این اعتبارات به گونه ایست که انگار هنوز اوضاع برخی شهرستان ها برای احیای قنواتشان در تعلیق است . با توجه به اهمیت و ارزش قنات این مهم را به ذهن می رساند که بهتر است نمایندگان استان برای جذب این اعتبارت دستی بالا بزنند و نیز از مسئولان استانی بپرسند چرا اعتبارات بحران که باید در بهترین شرایط چون با نام بحران به استان تعلق گرفته است بعد از گذشت یک سال همچنان بدون تخصیص بماند؟
این قصه پر غصه قنات است که روزی با تمام جانی که به انسان ها می سپرد امروز این انسان ها با حفر چاه های عمیق کمر به نابودی او بسته اند و وقتی حرف از تیمار و بازیابی آن می زنند قول هایی که در روز داده اند مانند خورشید در شب غروب می کند و بعد از مدتی نیز با برگ های سرد زمان فراموش می شود. تا ما بمانیم و آثار ناب هندسی که خرد افلاطونی را به کار بسته و دانش فیثاغورس را اعمال کرده است و دیگر تکرار نخواهد شد.