مساله بیابان زایی، از مشکلاتی است که انسان معاصر و جوامع انسانی را مورد تهدید و خطر قرار داده است. چنانچه آثار مخرب بیابان زایی بر جوامع و ملت ها مشهود و  صدمات جبرات ناپذیری را به همراه دارد. این پدیده به عنوان مانعی در مسیر رشد و توسعه اقتصادی مناطق مورد هجوم، زیانبار محسوب می شود. بیابان زایی همیشه به صورت نابودی سرمایه های چون محصولات کشاورزی نمود می یابد و نتیجه آن فروپاشی شیوه های معیشیت دامداران و کشاورزان است.

این امر سبب فشار آوردن به اقتصاد و سایر وجود اجتماعی در زندگی شهری می شود و از دیگر سو نابودی نظام دامداری سنتی را به همراه خواهد داشت، همچنین مهاجرت دامداران و بیابان نشینان به سبب بروز معایب و مشکلات ناشی از بیابان زایی سبب ایجاد تنش ها و بحران های روانی و اخلاقی در میان کوچندگان می شود. مهاجرکنندگان با جدا شدن سریع از فرهنگ سنتی دامداری و غرق شدن در فرهنگ شهرنشینی با عدم سنخیت فرهنگی روبرو می شوند که نتیجه آن بی هویتی فرهنگی و ناسازگاری با ارکان اخلاقی و اجتماعی شهرنشینی است. بیابان زایی تحت تاثیر عواملی چون، شرایط محیطی ناپایدار حساس و شکننده مناطق خشک و بهره برداری انسان از زمین ها به منظور تامین معاش به وجود می آید.

بیابان زایی مختص مناطق خشک، نیمه خشک تا نیمه مرطوب است و مشخصه بارز این پدیده کاهش بیولوژیک مناطق بیابانی است که سبب تخریب منابع طبیعی و مراتع و تبدیل آنها به بیابان می شود. نقش انسان در بیابان زایی با عواملی همچون نفوذ به حریم منابع طبیعی، چرای مفرط دام ها، آبیاری غلط و در نتیجه شورکردن خاک ها، بوته زنی و بوته کنی، تبدیل اراضی مرتعی به کشتزار و رعایت نکردن اصول شخم زنی صحیح ظهور پیدا کرد.

بیابان زایی در کنار دو چالش بزرگ چون تغییر اقلیم و کمبود آب شیرین به عنوان سومین چالش مهم جامعه جهانی در سده ۲۱ محسوب می شود و همراه با تغییر آب و هوا و از دست دادن تنوع زیستی، به عنوان بزرگترین چالش توسعه پایدار شناخته شده است. بیابان‌زدایی به مجموعه کارها و روش‌هایی گفته می‌شود که درچارچوب طرحی جامع برای توسعه سبزکاری در بیابان و جلوگیری از روند شتابناک تخریب سرزمین‌ها در مناطق خشک، نیمه خشک و نیمه مرطوب، مبتنی بر اصول پایدار انجام می‌شود. در مقابل معضل جهانی بیابان زایی، مفهومی با عنوان بیابان زدایی وجود دارد که به کارها و روش هایی برای سبزکاری در بیابان و جلوگیری از روند سریع تخریب سرزمین ها در مناطق خشک، نیمه خشک و نیمه مرطوب می پردازد. بیابان زایی ها و عواقب آن در چند دهه اخیر در جهان به خصوص آفریقا و آسیا تلنگری برای جهانیان بود تا تمام تلاش خود را برای مبارزه با این معضل جهانی به کار گیرند و چاره ای برای آن بیندیشند. در کنفرانس سران ریو (۱) در ۱۹۹۲ میلادی معضل بیایان زایی در آفریقا را مطرح کردند و این امر به تاسیس کنوانسیون جهانی بیابان زدایی به عنوان زیر مجموعه ای از سازمان ملل منجر شد. در ۱۹۹۴ میلادی مجمع عمومی سازمان ملل به منظور افزایش آگاهی عمومی در این زمینه و پیگیری جدی تر برنامه های کنوانسیون، ۱۷ ژوئن برابر با ۲۷ خرداد را با عنوان روز جهانی بیابان زدایی نامگذاری کرد.

پژوهشگر گروه اطلاع رسانی در همین زمینه به گفت وگو با عبدالرضا رحمانی کارشناس ارشد بیابان‌زدایی و پژوهشگر حوزه محیط زیست، پرداخت و چالش های بیابان زایی و تاثیرات آن را بر زندگی و جامعه بررسی کرد.

بیابان زدایی مساله ای جهانی

عبدالرضا رحمانی با اشاره به این موضوع که بیابان زدایی مساله ای جهانی بوده و به مناطق خاصی اختصاص ندارد،‌ گفت: این پدیده به‌عنوان یکی از بارزترین وجوه تخریب منابع طبیعی در جهان مطرح شده و در چند دهه گذشته کوشش‌های جهانی فراوانی برای مقابله و تعدیل این پدیده انجام شده است. شناخت فرآیندهای بیابان‌زایی و عوامل بوجود آورنده و تشدیدکننده آن همچنین آگاهی از شدت و ضعف این فرآیندها و عوامل، امری مهم و ضروری است که باید مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد. بیابان‌زایی فرآیندی است که باعث تغییرات اساسی در یک اکوسیستم می‌شود و شرایط را از حالت به نسبت غیربیابانی به حالت بیابانی تبدیل می‌کند که باید گفت این پدیده در اثر افزایش فشار انسان بر اکوسیستم‌های حساس ایجاد شده که باعث کاهش بازدهی تولید و عدم برگشت‌پذیری آن می‌شود.

رعایت نکردن موازین علمی در بخش کشاورزی

این کارشناس محیط زیستی رعایت نکردن موازین علمی در بخش کشاورزی را از عوامل تشدید کننده بیابان زایی دانست و اظهار داشت: بوته‌کنی، آبیاری غلط، استفاده نکردن بهینه از زمین‌ها و قابلیت آنها، تبدیل بی‌رویه زمین‌های مرتعی به دیم‌زار، رعایت نکردن موازین علمی در شخم زمین، کشت فشرده و نامناسب در زمین‌های کشاورزی، تغییرات آب و هوایی، افزایش جمعیت و نیاز انسان ها به مواد غذایی بیشتر و شرایط متغیر اجتماعی و اقتصادی را از عوامل بیابان‌زایی است. در این میان، انسان نقشی اساسی برعهده دارد. درواقع انسان می‌تواند با شناخت این عوامل و جلوگیری از گسترش آنها، پدیده بیابان‌زایی را متوقف کند و اقداماتی را که به بیابان‌زدایی می‌انجامد، در این زمینه انجام دهد. با وجود این‌که عوامل زیست‌محیطی، تغییرات آب و هوایی و کمبود بارش کافی نقش بسزایی در فرسایش زمین و پیشروی بیابان‌ها دارند، در برخی موارد فعالیت‌های انسانی را نیز باید در زمره این گروه قرار داد. طرح‌های بیابان‌زدایی ضرورتی اجتناب‌ناپذیر برای مقابله با این پدیده است. تشکل‌های زیست محیطی و مردم نقش بسزایی در اجرای این طرح‌ها و کنترل بیابان‌زایی دارند، در واقع بدون حضور مردم و کمک آنها مقابله با پدیده بیابان‌زایی روند کندتری پیش می‌گیرد. بیابان‌زایی استفاده از سیستم‌های پخش سیلاب و استحصال آب یکی از روش‌های موثر در کنترل است که می‌توان با جمع‌آوری رواناب‌ها از هدر رفتن آنها جلوگیری و از آن برای کنترل بیابان‌زایی استفاده کرد.

عوامل تشدید کننده بیابان زایی

رحمانی، با بیان اینکه بیابان به مناطق خشک و نیمه خشک گفته می‌شود که پوشش گیاهی پایا ندارد، اظهار داشت: نداشتن پوشش گیاهی پایا یکی از عواملی تشکیل بیابان است یعنی در این مناطق به دلیل نداشتن میزان کافی آب، بهره‌برداری از آن در شرایط طبیعی به صرفه و صلاح نیست. بارش کم، دامنه‌ نوسان دمای شدید، دمای بالا و تبخیر زیاد، پوشش گیاهی بسیار فقیر و پراکنده و خاک‌های دارای مواد آلی کم و اغلب جوان و کم تحول ‌یافته از ویژگی‌های بیابان‌هاست. بیابان‌زایی عبارت از تخریب سرزمین در مناطق خشک و نیمه خشک تا خشک نیمه مرطوب بر اثر تغییرات اقلیمی و فعالیت‌های انسانی است.

بروز بیماری هایی از قبیل عفونت‌های چشمی، تنفسی و ریوی در میان مردم، مدفون شدن دهات و روستاها در زیر توده‌های ماسه، ایجاد اختلال در تأسیسات و سیستم‌های نظامی مانند ایستگاه رادار و تأسیسات صنعتی مانند کارخانجات، صنایع نفت و فرودگاه‌های نظامی و کشوری، مسدود کردن جاده‌های ارتباطی، دیر رسیدن محصولات کشاورزی به بازار فروش، بالا آمدن بستر رودخانه‌ها براثر ورود شن و ماسه و هدررفت میلیون‌ها مترمکعب آب درسال، پر شدن دریاچه‌های پشت سدها و کانال‌های آبرسانی و قنوات و متعاقب آن بالا رفتن هزینه‌های لایروبی، تغییرات در بافت و حالت‌های فیزیکی خاک به‌وسیله باد و برداشت خاک زراعتی و از میان رفتن ذرات مواد آلی خاک از خسارت‌های بیابان‌زایی و زیان‌های ناشی از تهاجم ماسه‌های روان در مناطق بیابانی است. از کل خسارت‌های ناشی از فرسایش بادی در ایران، ۴۵.۷ درصد به واحدهای مسکونی، تأسیسات زیربنایی، صنعتی و راه‌ها، ۴۴.۳ درصد به اراضی کشاورزی و حدود ۱۰ درصد به منابع زیستی به‌ویژه مراتع وارد می‌شود.

در این میان، بیابان‌زدایی مجموعه فعالیت‌هایی است که بخشی از برنامه توسعه جامع سرزمین در مناطق خشک، نیمه خشک و خشک نیمه مرطوب در راستای توسعه پایدار محسوب شده و هدف آن جلوگیری یا کاهش تخریب سرزمین‌، احیاء زمین‌هایی که به‌صورت جزیی تخریب شده و احیاء اراضی که به‌صورت جزیی بیابانی شده است. چنین شرایطی باعث شده که بیش از ۲۰ درصد مساحت کشور را اراضی بیابانی تشکیل دهد.

عوامل مختلفی در ایجاد و تشدید پدیده بیابان‌زایی در استان های مختلف کشور نقش دارند که بروز خشکسالی‌های ممتد و پیاپی، حضور مستمر دامداران و تعداد زیاد دام آنها، چرای بی‌رویه و مفرط، عدم تأمین امکانات مورد نیاز سوخت برای روستاهای منطقه که به بوته‌کنی از سطح مراتع منجر شده‌، فقر پوشش گیاهی منطقه، توسعه‌ اراضی کشاورزی و بهره‌برداری بیش از حد از منابع آب‌های زیرزمینی از جمله این عوامل است. همچنین اجرای پروژه‌های عمرانی و بهم زدن سطح خاک بدون توجه به حساسیت خاک به فرسایش بادی، تبدیل غیراصولی جنگل‌ها و مراتع‌، رهاسازی اراضی زراعی حساس به فرسایش آبی و بادی و نیز شخم در جهت شیب و شیوه‌های نامناسب آبیاری از دیگر عوامل بیابان‌زایی است.

گرد و خاک عامل موثر در ایجاد بیابان

‌این کارشناس ارشد بیابان‌زدایی افزود: پدیده گرد و غبار بخش‌هایی از کشور و در بخش های جنوبی و غربی چند سالی است که فزونی گرفته اما شدت آن از چند سال اخیر نمایان‌تر شده و شهرهایی همچون لرستان، بوشهر، تهران، تبریز و دیگر شهرها را نیز در بر گرفته است. استان های غربی به دلیل مرز مشترک با کشور عراق به‌عنوان اصلی‌ترین منشاء تولید گرد و غبار شناخته می شوند که مشکلات عدیده‌ای را برای ساکنان این استان ها به وجود آورده است. وقوع دوره‌ خشکسالی همراه با کاهش رطوبت نسبی محیط و کاهش قابل توجه بارندگی در سال‌های اخیر، وقوع این پدیده را تشدید کرده است.

اشاعه صحیح مصرف آب

این کارشناس با اشاره به اینکه جلوگیری از حفر چاه‌های غیرمجاز و بهره‌برداری بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی سبب تغذیه سفره‌های زیرزمینی می‌شود، گفت: صرفه‌جویی در مصرف آب از طریق اشاعه‌ فرهنگ صحیح مصرف، مدیریت فاضلاب‌ها و پساب‌ها، مطالعه طرح جامع آبخیزداری و تعیین استراتژی توسعه بر اساس‌ آمایش، کاربری و استعداد اراضی، کشت بذر و گیاهان مقاوم به خشکی و استفاده از گیاهان تولیدی و زینتی کم‌آب خواه و منطبق با شرایط اقلیمی بسیار موثر و ثمربخش در مبارزه با پدیده بیابان‌زدایی است.

نقش مشارکت های مردمی و آموزش های عمومی در امر بیابان زدایی

رحمانی در پایان با تاکید بر اینکه تمرکززدایی از تصمیم گیری های دولتی باید به سمت مشارکت های مردمی برود، گفت: تمرکز زدایی از تصمیم گیری های دولتی امروزه به عنوان ابزاری برای برقراری توزیع عادلانه منابع و دستیابی سریع به رشد و توسعه اقتصادی روز به روز بیشتر مورد توجه قرار می گیرد. هدف از اجرای این برنامه گسترش مشارکت مردم در برنامه ریزی ها،‌ لحاظ کردن شرایط خاص محلی در تصمیم گیری ها و شناخت نیازهای ویژه مخاطبان برنامه اقدام ملی است. توسعه فضای سبز، اشتغال پایدار و تامین غذای مردم از دیگر اقداماتی است که برای مقابله با بیابان‌زایی انجام شده است و علاوه بر آن مردم در تمام اقدامات سهیم بوده و حتی جنگل‌های دست کاشت منطقه نیز توسط مردم ایجاد شده و مراقبت می‌شوند. اکنون ۱۰ طرح بیابان زدایی با مشارکت بین المللی در ایران انجام می شود که این طرح ها با مشارکت سازمان عمران ملل، سازمان فائو و … در زمینه های مختلف در حال اجراست. با توجه به اینکه اکوسیستم های بیابان و کویر یکی از اکوسیستم های زنده دنیا هستند که در آن از تنوع گونه های گیاه گرفته تا انواع و اقسام تنوع زیستی همه در کنار هم زندگی می کنند و انسان های بسیار زیاد ساکن این مناطق در مناطق بیابانی و حتی کویر از این نعمت خدادادی درآمدزایی دارند.