همزمان با پایان گرفتن جنگ جهانی دوم و استقرار صلح، ۲ ابرقدرت امریکا و شوروی در اروپا، آسیا، آفریقا و حتی در سازمان ملل متحد رویاروی یکدیگر قرار گرفتند. از این رقابت می‌بایست ۲ بلوک سیاسی- نظامی یکی در شرق به رهبری مسکو و دیگری در غرب به رهبری واشنگتن پدید می‌آمد.  به این ترتیب جهان درگیر جنگ سردی شد که پیامدهای وخیمی به همراه داشت. نادیده گرفتن منافع ملل محروم و رعایت نکردن حقوق کشورهای توسعه نیافته یا در حال توسعه، موجب ظهور نهضت‌های آزادی‌خواهانه و رشد تشکیلات و سازمان‌های استقلال‌طلبانه شد. موج مبارزات ضد استعماری و رهایی‌بخش قبل از همه، آسیا و خاورمیانه را در بر گرفت و سپس به آفریقا کشیده شد. به این ترتیب فکر تشکیل کنفرانسی متشکل از کشورهای آسیایی و آفریقایی به وجود آمد که پس از یک رشته تحولات موجب پیدایش «جنبش عدم تعهد» شد. عدم تعهد یا «عدم وابستگی»، سیاست رهبران کشورهایی شد که صرف‌نظر از نظام‌ها و ایدئولوژی‌های متفاوت، هدف و آرمان مشترکی را دنبال می‌کردند. در واقع جنبش عدم تعهد در دوران جنگ سرد توسط جمعی از کشورهای تازه استقلال یافته جهان سوم با هدف مبارزه با هر نوع استعمار، استثمار و امپریالیسم ایجاد شد. این جنبش با تکیه بر استراتژی عدم تعهد مقابله با زیاده طلبی های قدرت‌های بزرگ، استقرار صلح جهانی را پی گرفت و به دنبال حاکم ساختن ترتیبات عادلانه تری بر نظام بین الملل است.

تشکیل سازمانی به نام جنبش عدم تعهد

اصطلاح عدم تعهد نخستین بار در سازمان ملل توسط یک دیپلمات بلند پایه هندی به نام کریشنا منون در ۱۹۵۳ میلادی به کار رفت. این اصطلاح در سال های بعد بارها مورد استفاده جواهر لعل نهرو که دوست نزدیک منون بود، واقع شد اما پایه‌های جنبش عدم تعهد در ۱۹۵۵ میلادی در باندونگ (اندونزی) در کنفرانس کشورهای آفریقایی-آسیایی بنا شد. کنفرانس باندونگ که به ابتکار سوکارنو رئیس جمهور اندونزی تشکیل شد در “بیانیه ارتقای صلح و همکاری جهانی” تصمیم دولت های شرکت کننده مبنی بر عدم درگیرشدن در جنگ سرد را اعلام کرد. این کنفرانس همچنین ایده پنجگانه نهرو یعنی احترام متقابل دولت ها به حاکمیت و تمامیت ارضی یکدیگر، عدم تجاوز به صورت تعهد متقابل، عدم دخالت در امور داخلی یکدیگر، برابری و انتفاع متقابل اعضا و همزیستی مسالمت آمیز را مورد تاکید و تایید قرار داد. ۶ سال پس از اجلاس باندونگ به ابتکار تیتو رییس جمهوری یوگسلاوی، نخستین کنفرانس سران کشورها و دولت های عدم تعهد در ۱۹۶۱ میلادی در بلگراد تشکیل شد اما اصطلاح “جنبش عدم تعهد” نخستین بار در پنجمین اجلاس آن در ۱۹۷۶ میلادی مورد استفاده قرار گرفت.

بنابراین جنبش عدم تعهد در ۱۳۴۰ خورشیدی با تلاش رهبرانی چون جواهر لعل نهرو (هند)، احمد سوکارنو (اندونزی) جمال عبدالناصر (مصر) و مارشال تیتو از یوگسلاوی بنیان گذاشته شد. این جنبش متشکل از ۱۲۰ کشور است و علایق سیاسی، اقتصادی و فرهنگی کشورهای در حال توسعه را در سطح جهانی نمایندگی می‌کند. همچنین در ۱۹۶۱ میلادی و در نخستین اجلاس این جنبش که در بلگراد، پایتخت یوگسلاوی سابق برگزار شد، شرایط عضویت کشورها در جنبش غیر متعهدها تعیین شد. بر این پایه کشورهای عضو غیر متعهدها از ائتلاف با قدرت‌های بزرگ و عضویت در پیمان‌های دفاعی که این قدرت‌ها نیز عضو آن هستند، منع شده‌اند. علاوه بر این آنها در بیانیه پایانی اجلاس اول اعلام کردند: هدف ما حمایت از کشورهای مستقل و مبارزه با امپریالیسم است… از این سال به بعد عضویت در جنبش عدم تعهد یعنی اعلام مخالفت و عدم پذیرش سلطه قدرت های بزرگ و دستیابی به استقلال سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و نفی استعمار و استعمارگری و تعدیل کننده نظام جهان تلقی شد. عدم تعهد همچنین خود را متعهد به بازسازی ساختار اقتصاد جهانی دانسته بود و پس از فروپاشی اتحاد شوروی و پایان جنگ سرد، در سال‌های آغازین دهه ۱۹۹۰میلادی فرایند جهانی سازی، تجارت و سرمایه‌گذاری، بدهی‌های خارجی، بیماری ایدز و جرایم بین‌المللی به عمده ترین دغدغه‌های غیر متعهدها تبدیل شدند. این جنبش دارای اساسنامه مدون یا یک مقر دائمی نیست. تصمیمات اصلی نیز در اجلاس سران کشورهای عضو این جنبش اتخاذ می‌شوند. اجلاس سران غیر متعهدها هر سه سال یکبار برگزار می‌شود. ریاست جنبش عدم تعهد نیز هر دوره به کشور میزبان اجلاس سران واگذار می‌شود.

همچنین عضویت در جنبش عدم تعهد در عمل مبتنی بر ملاحظات سیاسی است اما از نظر حقوقی دولت متقاضی عضویت باید به تعهدات منشور سازمان ملل و نیز اصول ده گانه باندونگ (۱۹۵۵) پای بند باشد. در واقع این اصول ده گانه ادامه و مؤید اصول مندرج در منشور ملل متحد هستند از جمله این اصول می توان به احترام به اصول بنیانی حقوق بشر و اصول منشور ملل متحد، احترام به حاکمیت و تمامیت ارضی همه کشورها، شناسایی نهضت های استقلال ملی، شناسایی برابری همه نژادها و برابری همه ملل اعم از بزرگ و کوچک، عدم مداخله در امور داخلی کشورها، احترام به حق ملت ها برای دفاع از خود، احتراز از تهدید و اقدام به تجاوز یا استفاده از زور علیه تمامیت ارضی یا استقلال سیاسی کشورها، حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات بین المللی بر اساس منشور ملل متحد، ارتقای منافع و همکاری متقابل و احترام به تعهدات حقوقی و بین المللی اشاره کرد.

 عضویت ایران در جنبش عدم تعهد

در ابتدا ایران به دلیل عضویت در پیمان نظامی بغداد (پیمان سنتو) نتوانست به عضویت جنبش غیرمتعهدها درآید اما با وقوع انقلاب اسلامی در ایران، انقلابیون معترض به کاپیتالیسم و منتقد کمونیسم رسم بی‌طرفی را در طرفداری از غیرمتعهدها دیدند و درخواست عضویت در این سازمان را ارایه دادند. سه ماه پس از تصویب عضویت ایران در اجلاس وزیران در ۱۸خرداد ۱۳۵۸خورشیدی ابراهیم یزدی، وزیر امور خارجه دولت موقت خروج از پیمان سنتو را اعلام و در سفر به هاوانا و با شرکت در اجلاس سران جنبش عدم تعهد به طور رسمی پیوستن ایران به این جنبش را اعلام کرد. ایران براساس آموزه های اصلی امام خمینی(ره)، یعنی دکترین نه شرقی نه غربی که به اندیشه عدم تعهد نزدیک است، ترجیح می داد این جنبش با حفظ استقلال عملی و پویایی موضع گیری به بازنگری در متن معادلات جهانی بپردازد. این، فصل مشترک مواضع و سخنرانی های مسوولان ایران در نشست های متعدد سران و وزیران امور خارجه از ۱۳۵۷ خورشیدی تا امروز بوده است.

اقدامات اعضای جنبش عدم تعهد در قبال ایران

جنبش عدم تعهد یکی از بهترین‌ و مفیدترین سازمان های بین المللی است که ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی به عضویت آن درآمده است. پس از تثبیت اوضاع سیاسی کشور از ۱۳۶۰خورشیدی ایران در این جنبش بیشتر حضور داشت و این جنبش نیز متقابلاً اقدامات مثبتی به سود ایران انجام داد که از آن جمله می توان به تلاش برای پایان دادن به جنگ ایران و عراق، محکوم کردن حمله آمریکا به هواپیمای مسافربری ایران در تیر ۱۳۶۷خورشیدی، حمایت از اجرای قطعنامه ۵۹۸ و سایر موضع گیری هایی که با سیاست های جمهوری اسلامی ایران انطباق داشته اند، اشاره کرد. موضوعاتی چون فلسطین، مخالفت با مذهب ستیزی و نژادپرستی، تقاضا برای گشودن بازار کشورهای شمال به روی صادرات کشورهای جنوب از جمله این اقدامات بوده است. مهم ترین اقدام حمایتی جنبش غیرمتعهدها در قبال ایران تلاش برای محکوم نشدن ایران در آژانس بین المللی انرژی اتمی بوده است. در نشست های شورای حکام آژانس که به منظور بررسی فعالیت های هسته ای ایران برگزار می شد، غیرمتعهدها با موضع گیری خود از این شورا می خواستند به دور از فشارهای سیاسی به بررسی دقیق وضع تسلیحاتی همه کشورهای عضو بپردازد. این جنبش همچنین در پایان چهاردهمین نشست سران در هاوانا در بیانیه جداگانه ای ضمن حمایت از فعالیت های صلح آمیز هسته ای ایران، پیوستن رژیم صهیونیستی را به معاهده منع گسترش سلاح های هسته ای (ان پی تی) خواستار شد.

مهم ترین مواضع ایران در اجلاس‌های سران جنبش عدم تعهد

همچنین از مهم ترین مواضع ایران در اجلاس سران این جنبش می توان به درخواست برای ارتقای نقش جهانی جنبش در عرصه بین المللی با هدف تحقق تساوی حقوق در عرصه بین المللی، نیاز به تجدیدنظر در اصول جنبش به منظور تکمیل فلسفه وجودی جنبش عدم تعهد با توجه به مقتضیات و تحولات جهان معاصر، حرکت جنبش به طرف جنبه ایجابی و نقش آفرینی و رهبری در جهان معاصر، لزوم تقویت هویت جنبش براساس صلح، معنویت و محبت و تحقق آرمان های بشری برای غلبه بر ناامنی و تبعیض و بی ثباتی، تلاش برای تصحیح روندهای یکجانبه گرایانه و تبعیض آلود موجود، تقویت جنبش غیرمتعهدها از طریق تعاملات فرهنگی و سیاسی اعضای جنبش، فعال تر کردن ارکان جنبش، توجه به ظرفیت های بالای سیاسی و توسعه صلح و آرامش اشاره کرد.

ریاست ایران در اجلاس شانزدهم سران عضو عدم تعهد

اجلاس سران بالاترین و عالی‌ترین گردهمایی جنبش عدم تعهد به شمار می‌آید که معمولاً هر سه سال یک بار در پایتخت یکی از کشورهای عضو برگزار می‌شود و از آن پس کشور میزبان ریاست جنبش را برعهده می‌گیرد. ایران از ۱۳۹۱ تا ۱۳۹۴ خورشیدی ریاست دوره‌ای جنبش عدم تعهد را بر عهده داشت. شانزدهمین اجلاس غیرمتعهدها از ۵ تا ۱۰ شهریور ۱۳۹۱ خورشیدی با حضور ۲۴ رییس‌جمهوری و هشت نخست‌وزیر و سه پادشاه در بالاترین سطح، ۹ معاون رییس‌جمهوری و ۸۰ وزیر و ۲ رییس‌مجلس و ۹ فرستاده ویژه از ۱۰۰ کشور از مجموع۱۲۰ کشور عضو این جنبش در تهران برگزار شد.

جنبش عدم تعهد(Non-Aligned Movement) که به اختصار به آن نم (NAM) نیز گفته می شود، دارای ساختار اداری مانند دیگر سازمان های معمول و چندان دارای سلسله مراتب منطقی و حساب شده نیست و همه کشورهای عضو فارغ از اندازه و اهمیت خود از این فرصت برخوردارند تا در تصمیم سازی و سیاست گذاری های جهانی نقش ایفا کنند. تصمیم‌گیری در تمام اجلاس ها و نشست های جنبش عدم‌تعهد براساس اجماع کشورهای عضو است. البته از آنجا که جنبش عدم تعهد فاقد دبیرخانه، مقر دائم و کادر ثابت است، برحسب نوع اجلاس، کشور میزبان به تدارک وسایل و ابزار کار مورد نیاز می پردازد و چنانچه کمبودی در امر خدمات باشد، کشورهای دیگر عضو کمک‌های لازم را در اختیار کشور میزبان قرار می‌دهند. تهیه اسناد نیز وظیفه کشور میزبان است که باید با مشورت گسترده با دیگر اعضا صورت گیرد. کشور میزبان باید تلاش کند تا پیش‌نویس اسناد مربوط به اجلاس را هرچه سریع‌ و حداقل یک ماه قبل از برگزاری اجلاس تهیه و توزیع کند.