جمعیت توده ای از مردم است که در یک واحد سرزمینی خاص و در یک واحد حکومتی مشخص زندگی می کنند و جمعیت قدمتی در اندازه تمدن بشری دارد، از زمانی که یک جانشینی شکل گرفت.
موضوع جمعیت، افزایش آن، کنترل یا تنظیم خانواده به دلیل تاثیرگذاری در اقتصاد، امنیت، پیشرفت علمی، بقای نسل و نژاد در طول تاریخ هموراه مورد توجه همه جوامع بوده و اکنون نیز از موضوعات محوری و بحث برانگیز در جوامع و محافل مختلف به شمار می رود.
یکی از شاخص هایی که برای پیش بینی وضعیت جمعیتی کشور به برنامه ریزان کمک می کند آمار وقایع چهارگانه حیاتی (ولادت، وفات، ازدواج و طلاق) است که تحلیل درست آمار موجود و بررسی تغییرات آن نسبت به گذشته منجر به تحلیل درست از اتفاقات گذشته و وقایع پیش رو می شود.
کاهش باروری دستاورد دنیای مدرن
کاهش باروری از دستاوردهای دنیای مدرن است، اما نیروی انسانی از مهمترین منابع هر کشور محسوب می شود، برنامه‌ریزی صحیح و اصولی و ایجاد منابع و بسترهای مناسب برای استفاده بهینه از منابع انسانی و جمعیت می تواند، موجبات توسعه را فراهم و بهترین فرصت برای بهره‌گیری از منابع انسانی را مهیا کند، فرصتی که اگر درست استفاده نشوند برای آیندگان تبدیل به تهدید خواهد شد.
ایران در سه دهه گذشته تحولات چشمگیر جمعیتی را تجربه کرده است، تحولاتی که شاید متاثر از برنامه ریزی و تصمیم گیری هایی بود که جمعیت ایران را دچار تحول کرد، تحولی که باید در بستر طولانی زمان شکل می گرفت ولی در ایران این تحولات خیلی سریع اتفاق افتاد.
تحولات جمعیت می تواند منشا چالش های فراوانی برای دولت و کشور قلمداد شود، ولی در عین حال، با برنامه ریزی صحیح و به موقع می توان از ساختار و ویژگی های موجود جمعیت برای بهبود وضعیت آینده کشور استفاده کرد.

بعد از انقلاب اسلامی و سیاست های مبتنی بر تعالیم و تربیت دینی و همچنین احساس نیاز به جمعیت بیشتر به ویژه در شرایط متاثر از جنگ تحمیلی، موجب اتخاذ تدابیر و سیاست های تشویقی برای افزایش موالید در کشور شد و در نتیجه نرخ رشد جمعیت در این دوران افزایش یافت.
هم زمان با افزایش جمعیت و فشارهای اقتصادی ناشی از جنگ تحمیلی و تحریم های ظالمانه و همچنین گسترش شهرنشینی و عوامل دیگر موجب شد تا سیاست تنظیم خانواده و آینده فرزندان مورد توجه اقشار مختلف جامعه قرار گیرد و یک بار دیگر خواسته یا ناخواسته کشور به کنترل جمعیت روی آورد در سال ۱۳۶۷مجددا سیاست کنترل و تنظیم خانوداه و کنترل جمعیت به اجرا درآمد.
مقوله کنترل جمعیت و مانع از رشد طبیعی آن بارها از سوی مقام معظم رهبری مورد توجه قرار گرفت و مکررا در بیاناتشان به مردم و مسئولان نسبت به جبران و اصلاح آن از سال ۱۳۷۰ با این طرف توصیه هایی فرمودند.
این امر موجب شد تا یک بار دیگر موضوع جمعیت مورد توجه محافل مختلف، مسئولان، شخصیت های سیاسی و علمی و تصمیم گیران قرار گیرد و این دغدغه بهانه خوبی شد تا یک بار دیگر آستین همت بالا زده و باگردآوری دیدگاه های مختلف در راستای سیاست های کلی جمعیت که توسط مقام معظم رهبری ابلاغ شده بود گام مفید و موثری در جهت حل نگرانی های به وجود آمده برداشته شود.

روز ملی جمعیت

سی ام اردییهشت ماه به عنوان «روز ملی جمعیت» در تقویم رسمی جمهوری اسلامی ایران، با ابلاغ سیاست‌های کلی جمعیت از سوی مقام معظم رهبری از سال ۱۳۹۵ نامگذاری و به ثبت رسید.
در ۳۰ اردیبهشت ۱۳۹۳ سیاست‌های کلی جمعیت از سوی مقام معظم رهبری در ۱۴ بند ابلاغ شد.
در متن ابلاغیه رهبر معظم انقلاب به روسای قوای سه گانه و رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام آمده است: با عنایت به اهمیت مقوله جمعیت در اقتدار ملی و با توجه به پویندگی، بالندگی و جوانی جمعیت کنونی کشور به عنوان یک فرصت و امتیاز و در جهت جبران کاهش نرخ رشد جمعیت و نرخ باروری در سال‌های گذشته، سیاست‌های کلی جمعیت ابلاغ می‌گردد، با در نظر داشتن نقش ایجابی عامل جمعیت در پیشرفت کشور، لازم است برنامه‌ریزی‌های جامع برای رشد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور متناسب با سیاست‌های جمعیتی انجام گیرد. همچنین ضروری است با هماهنگی و تقسیم کار بین ارکان نظام و دستگاه‌های ذیربط در این زمینه، اقدامات لازم با دقت، سرعت و قوت صورت گیرد و نتایج رصد مستمر اجرای سیاست‌ها گزارش شود.
با توجه به اهمیت موضوع جمعیت و پرداختن به این مهم در نهایت به پیشنهاد سازمان ثبت احوال کشور به شورای فرهنگ عمومی، مبنی بر درج «روز ملی جمعیت» در تقویم رسمی جمهوری اسلامی ایران، مصادف با تاریخ ابلاغ سیاست‌های کلی جمعیت از سوی مقام معظم رهبری در تاریخ ۳  / ۲ / ۱۳۹۳، پس از تصویب در شورای عالی انقلاب فرهنگی ۳۰ اردیبهشت در تقویم رسمی جمهوری اسلامی ایران از سال ۱۳۹۵ نامگذاری و به ثبت رسید.

پیر شدن جمعیت

کاهش نرخ باروری، افزایش سن ازدواج و سیاست های تهدید موالید باعث کاهش رشد جمعیت کشور شده و به تبع آن پیری جمعیت مانعی برای توسعه اقتصادی است، کارشناسان جمعیت هشدار داده اند کاهش رشد جمعیت باعث می شود طی دو تا سه نسل سال آینده رشد جمعیت کشور کند و یا منفی شود و پیر شدن بخش مهمی از جمعیت جوان و اضافه شدن سالمندان چالش هایی را ایجاد کند.

سالمندی، همان انباشتگی و افزایش مستمر و مداوم جمعیت در سنین ۶۰ و ۶۵ سال به بالا است و این اتفاق چرا می افتد؟ به سه دلیل. دلیل اول بحث افزایش امید به زندگی است. هر چه امید به زندگی و طول عمر افراد بیشتر افزایش پیدا کند ماندگاریشان در سن سالمندی هم افزایش پیدا می کند و وقتی ماندگاری بیشتر می شود، تعداد افزایش پیدا می کند و درصد افزایش هم پیدا می کند.

عامل دوم این است که در واقع باروری کاهش مستمر در رسیدن به زیر حد جانشینی است. یعنی هر چه باروری در کشوری با سرعتی بیشتر کاهش پیدا کند و به سنین پایین تر برسد سرعت ورود آن کشور به دوره سالمندی بیشتر می شود.

عامل سومی که در سالمندی جمعیت تاثیر دارد در واقع انباشتگی سنی هست که در کشور ما رخ داد. یک افزایش ناگهانی در جمعیت داشتیم که الان انباشتگی آنها در سنین جوانی است و یک دهه و دو دهه دیگر در سنین میانسالی است و بعد این انباشتگی جمعیتی به دوره سالمندی ورود پیدا می کند. بنابراین کشورهایی که یک انفجار موالید در برهه ای از گذار جمعیتی شان داشتند سالمندی جمعیت را با شدت و حدت بیشتری تجربه خواهند کرد از جمله کشورمان.
یعنی همین انفجار جمعیتی که در دهه ۵۵، ۶۵ و ۷۰ داشتیم الان در سنین میانی بین ۳۰ تا ۴۵ سال هستند و وقتی این افراد سنشان افزایش پیدا می کند و بالاتر می رود حجم ورودی به سن سالمندی افزایش پیدا می کند و این حجم ورودی وقتی افزایش پیدا می کند، نیازهای سالمندی را شدت و حدت می بخشد.

موضوع جمعیت به عنوان یکی از مسائل استراتژیک نظام مورد بحث و بررسی قرار گیرد
رئیس انجمن جمعیت شناسی ایران و رئیس موسسه مطالعات جمعیتی کشور پیشتر به ایرنا گفته بود: وسائل ارتباط جمعی، مجلس شورای اسلامی، دولت، وزارت بهداشت، دانشگاه ها و انجمن جمعیت شناسی ایران موضوع جمعیت را به عنوان یکی از مسائل استراتژیک نظام مورد بحث و بررسی قرار می دهند.

محمد جلال عباسی شوازی افزود: در سطح میانی، باید به وجود خرده نظام ها و سیستم های مطالعاتی و اجرائی برای اجرای سیاست ها و نیز انجام مطالعات علمی و تخصصی در مورد جمعیت توجه کرد و در سطح خرد نیز باید از یک طرف، ایده ها و آمال و آرزوهای زوجین و خانواده ها و زنان و مردان در معرض ازدواج و فرزندآوری را بررسی و از دیگر سو، زمینه های تحقق آمال و آرزوهای آنان را برآورده کرد.

رئیس انجمن جمعیت شناسی ایران تغییر نگرش زوجین در مورد فرزندآوری را مستلزم ارائه بسته های اقتصادی و حمایتی همراه با ارائه خدمات مشاوره ای دانست و گفت: بررسی باروری ایده آل زوجین حکایت از عمومیت و توجه به امر ازدواج و فرزندآوری در کشور است، ولی موانعی برای جوانان و زوجین برای تحقق این خواسته ها وجود دارد.

 پیامدهای جمعیتی نتیجه افزایش موالید دهه ۶۰ است
وی گفت: رشد بالای جمعیت در دهه ۶۰ و قبل از آن به افزایش تعداد جمعیت در آن سال ها منجر شده که امروزه آثار آن در ساختار جمعیت مشهود است و درصد بالای جمعیت جوان همراه با پیامدهای اقتصادی، اجتماعی از جمله اشتغال و بیکاری و مسکن نتیجه افزایش موالید دهه ۶۰ خورشیدی است.

رئیس موسسه مطالعات جمعیتی کشور تاکید کرد: این جمعیت به مرور زمان به سنین میانی و سپس سالخوردگی انتقال می یابد و مسائل و پیامدهای خاص خود را به دنبال دارد.

عباسی شوازی ادامه داد: به طور طبیعی برنامه ریزی های توسعه اقتصادی و اجتماعی باید با توجه به ساختار سنی و نیازهای آن شکل بگیرد و با توجه به اینکه بستر سازی توسعه زمانبر است، برای پاسخگوئی به نیازهای جمعیت جوان باید سال ها پیش بسترهای لازم برای اشتغال و مسکن آنان فراهم می شد.

وی اضافه کرد: بر اساس مطالعات گذشته، در مقابل هر درصد رشد جمعیت باید رشد اقتصادی سه درصدی تجربه شود تا امکان پاسخگویی به نیازهای جمعیتی و سرمایه گذاری برای آینده وجود داشته باشد.

دهه شصتی ها سرمایه انسانی کشور هستند
رئیس انجمن جمعیت شناسی ایران گفت: باید توجه داشت که جمعیت جوان امروز و به اصطلاح دهه شصتی ها، از تحصیلات بالائی برخوردارند و از سرمایه انسانی کشور محسوب می شوند، تحصیلات زنان این نسل نیز بالاتر از نسل های قبلی است و بنابر این، کیفیت نسل حاضر را باید برای بهره گیری از فرصت ها در نظر گرفت.

عباسی شوازی افزود: مهمتر از آن، آینده کار در ایران نیز متفاوت از شرایط جدید است، چه بسا اگر نسل جوان حاضر با شرایط کار آینده آشنا نباشد و از مهارت های لازم برخوردار نباشد، در آینده با چالش های بیشتری روبر خواهد بود. وظیفه نهادهای آموزشی، اعم از دولتی و خصوصی، آماده سازی نیروی انسانی با شرایط کار در آینده است.

نرخ باروری در ایران
رئیس انجمن جمعیت شناسی ایران گفت: باروری در کشورهای دنیا نسبت به نیمه قرن بیستم کاهش زیادی یافته است و حدود ۴۶ درصد جمعیت دنیا در کشورهایی زندگی می کنند که باروری پایین تر از ۲.۱ فرزند دارند و حدود ۴۵ درصد بین ۲.۱ و ۵ فرزند دارند و هشت درصد از جمعیت دنیا کشورهای با باروری بالاتر از ۵ فرزند هستند.

عباسی شوازی افزود: نرخ باروری در ایران در دهه ۱۳۶۰ و ۱۳۷۰ کاهش سریع داشته است، ولی در سال های بین ۱۳۹۰ و ۱۳۹۵ این سطح به بالاتر از ۲ فرزند رسیده است و نتایج سرشماری و ثبت احوال این سطح را تایید می کند ولی این افزایش ممکن است مقطعی باشد و دوباره کاهش یابد. توجه به برنامه های پایدار می تواند باروری را در سطح قابل قبولی نگه دارد و یا از کاهش بیشتر آن پیشگیری کند.

 هر یک درصد رشد جمعیت باید با ۳ درصد رشد اقتصادی همراه باشد
وی گفت: موضوع جمعیت نیاز به برنامه هماهنگ، همه جانبه، و مستمر دارد. اولا، رشد جمعیت مستلزم رشد اقتصادی است، هر یک درصد رشد جمعیت باید با سه درصد رشد اقتصادی همراه باشد تا پاسخگوی نیازهای جمعیت و سرمایه گذاری لازم باشد.

رئیس موسسه مطالعات جمعیتی کشور افزود: اگر چنین رشدی وجود نداشته باشد، ممکن است کاستی هایی در شاخص ها به وجود بیاید. حتی در صورتی که اقتصاد مسیر مثبتی داشته باشد و اشتغال هم ایجاد شود، نمی تواند جمعیتی که با رشد بالا افزایش یافته است را جذب کند.

وی اضافه کرد: علل بیکاری بالا هم ناشی از بی برنامگی است، بخشی از آن ناشی از عدم ارائه برنامه های مناسب و بخشی نیز ناشی از عدم اجرای بهنگام برنامه ها است، بنابر این هر چند بخشی از مشکلات ناشی از حجم بالای نسل دهه شصتی باشد ولی نبود برنامه های مناسب نیز باعث شده زمینه های بهره گیری از پتانسیل موجود فراهم نشود.

 بررسی آمار جمعیتی باید با دید تخصصی صورت گیرد
عباسی شوازی گفت: بررسی آمار و اطلاعات جمعیتی باید با دید تخصصی صورت پذیرد، برخی از شاخص ها روند تحولات جمعیتی را به صورت خام نشان می دهند، و دقت لازم برای ارزیابی روند تغییرات را ندارند. شاخص مرگ و میر عمومی دقت لازم برای ارزیابی وضعیت سلامت جمعیت را ندارد و در بررسی آمار طلاق نیز در سال های اخیر از شاخص طلاق به ازدواج استفاده می شد که با توجه به تحولات ازدواج، در جمعیت شاخص خوبی برای سطح طلاق نیست. بهتر است برای بررسی سطح طلاق از میزان اصلاح شده طلاق که تعداد واقعه طلاق را برای هر هزار زن ازدواج کرده می سنجد استفاده کرد.

رئیس موسسه مطالعات جمعیتی کشور گفت: بهره گیری از این شاخص هر چند روند افزایشی طلاق در کشور را نشان می دهد، ولی سطح به دست آمده طلاق منطقی تر و منطبق بر واقع به نظر می رسد و به تازگی سازمان ثبت احوال وضعیت طلاق در کشور بر اساس شاخص اصلاح شده را بررسی و منتشر کرده است.

مسائل جمعیتی به صورت چند بعدی و همه جانبه در نظر گرفته شود
وی در مورد اینکه سیاست های جمعیتی چه ویژگی هایی باید داشته باشد، گفت: اولا باید مسائل جمعیتی را به صورت چند بعدی و همه جانبه در نظر گرفت. ثانیا، جمعیت مقوله ای است پویا که همواره در حال تغییر است بنابراین نمی توان جمعیت و سیاست های جمعیتی را به صورت ایستا در نظر گرفت.

رئیس انجمن جمعیت شناسی ایران افزود: امکان بازگشت به شرایط گذشته جمعیتی وجود ندارد و باید آینده جمعیت را با توجه به شرایط موجود و تحولات آینده تحلیل و بررسی کرد و برای مدیریت آن برنامه ریزی کرد. ثالثا، برنامه های جمعیتی باید به صورت هماهنگ و به هنگام اجرا شوند، عدم هماهنگی برنامه ها و نیز اجرای نا بهنگام آن ها نتیجه رضایت بخشی در پی نخواهد داشت.

 روند موالید در کشور روندی کاهشی است

سخنگوی سازمان ثبت احوال کشور نیز در گفت وگو با ایرنا گفت: جمعیت جهان براساس آخرین برآوردها به حدود ۷.۷ میلیارد نفر رسیده است و به نظر می رسد قبل از پایان قرن حاضر میلادی، جمعیت جهان از مرز ۱۰ میلیارد نفر بگذرد و با توجه به آنکه در ۱۱ ژوئیه سال ۱۹۸۷ میلادی جمعیت جهان به ۵ میلیارد نفر رسید، این روز از سال ۱۹۸۹ به عنوان روز جهانی جمعیت نام گذاری شد.

سیف الله ابوترابی افزود:‌ در ایران نیز این روز فرصتی مغتنم برای بررسی‌ها و تبادل نظرهای جمعیتی محسوب می‌شد، ابلاغ سیاست های کلی جمعیت توسط مقام معظم رهبری در ۳۰ اردیبهشت ماه ۱۳۹۳ فرصتی طلایی در اختیار دست اندرکاران قرار داد، تا عهدی ملی برای بازاندیشی مقولات جمعیتی ایجاد کنند، از این رو در همان سال ۱۳۹۳ پیشنهاد نام گذاری ۳۰ اردیبهشت به عنوان روز ملی جمعیت توسط سازمان ثبت احوال کشور به شورای فرهنگ عمومی ارائه شد و در نهایت از سال ۱۳۹۴ این روز در تقویم رسمی کشور ضبط شد.

وی تصریح کرد: سازمان ثبت احوال کشور علاوه بر وظیفه‌ای که برای ثبت رویدادهای حیاتی (ولادت، مرگ، ازدواج و طلاق) و تولید آمار حیاتی و جمعیتی دارد، از سال ۱۳۹۵ توسط وزیر کشور مکلف به تشکیل شورای راهبردی جمعیت در استان ها با حضور دستگاه‌های مرتبط با سیاست های کلی جمعیت، سمن‌ها، صاحب نظران و استادان دانشگاه و نیز نخبگان استان ها (با محوریت بنیاد نخبگان) شده است و در سال ۱۳۹۶ در کشور ۵۸ نشست، در سال ۱۳۹۷، ۱۰۴ نشست و در سال ۱۳۹۸،   ۸۹ نشست در استان‌های کشور تشکیل و تلاش برای برنامه‌ریزی جمعیت برپایه شواهد صورت گرفته است.

ابوترابی گفت: با وجود تلاش‌های صورت گرفته روند موالید در کشور روندی کاهشی است. در سال گذشته میزان خام موالید کشور به رقم ۱۴.۷ به ازاء هر هزار نفر جمعیت رسید که این رقم در طول تاریخ ثبت ولادت‌ها در کشور بی سابقه است.
وی ادامه داد: با توجه به کاهشی بودن روند موالید و ثابت ماندن روند مرگ و میر در کشور، نرخ رشد طبیعی نیز که از تفاضل این ارقام حاصل می‌شود، روندی کاهشی خواهد داشت، اما تا صفر شدن میزان رشد راهی طولانی در پیش است، میزان باروری کل زنان در ایران در حال حاضر پایین‌تر از سطح جانشینی (۲.۱ فرزند برای هر زن) است، اما در این وضعیت برپایه نظر کارشناسان دو تا سه نسل رشد جمعیت استمرار خواهد یافت، ضمن آنکه فرصت اینکه مردم را به ازدواج آسان و فرزندآوری تشویق کنیم، با توجه به اینکه طبق نتایج پیمایش ملی ازدواج و طلاق، تعداد فرزند مورد انتظار مردان در زمان تولد به طور متوسط ۲.۲۸ و زنان به طور متوسط ۲.۱ است، می‌توان روند جمعیتی را همچنان مطلوب نگاه داشت.

ولادت یک میلیون ۱۹۶هزار و ۱۳۵ نفر در سال گذشته

سخنگوی سازمان ثبت احوال گفت: در سال گذشته یک میلیون و ۱۹۶ هزار و ۱۳۵ نفر متولد شدند و ولادت آنها به ثبت رسید که از این تعداد ولادت در سال گذشته ۶۱۶ هزار و ۴۹۴ نفر پسر و ۵۷۹ هزارو ۶۴۱ نفر دختر بودند.

وی افزود: در سال ۱۳۹۷ هم یک میلیون و ۳۶۶ هزار و ۴۸۷ نفر متولد شدند و ولادت آنها به ثبت رسید که ۷۰۴ هزار و ۱۰ نفر پسر و ۶۶۲ هزار و ۴۷۷نفر هم دختر بودند.

ابوترابی درمورد نسبت جنسی حاصل از ثبت رویداد ولادت در سال ۹۸ تصریح کرد: تعداد پسران متولد شده در برابر هر ۱۰۰ دختر متولد شده ۱۰۶.۴ بوده و نسبت ولادت ثبت شده برای ساکنان شهرها شامل ۷۵.۸ درصد و نسبت ثبت ولادت در مهلت قانونی به ثبت تا یکسال پس از وقوع نیز ۹۸.۸ درصد بود.
وی در مورد میانگین سن والدین در زمان تولد فرزند در سال ۹۸  نیز گفت: میانگین سن پدر در زمان ولادت فرزند ۳۳.۸ سال بود و  میانگین سن مادر در زنان ولادت فرزند ۲۹.۱ سال بود.