زندگی در اردوگاه های آوارگی یکی از پدیده هایی است که اشغالگری اسرائیل در سرزمین های فلسطینی با حمایت انگلیس و آمریکا در قرن بیستم رقم زد، اردوگاههایی که در کشورهای همسایه فلسطین یا در داخل مناطق فلسطینی از جمله نوار غزه  و کرانه باختری قرار گرفته اند که پس از ۷۲ سال نسل های جدید هنوز در فکر بازگشت به خانه ها و زمین های اجدادی خود هستند و کلیدها و اسناد منازل خود را برای تاکید بر این هویت هنوز در نزد خود دارند و برای فرزندان خود بعنوان میراث باقی گذاشته اند.

همزمان با سالگرد روز نکبت، سازمان ها و رسانه ها مرتبط با مساله فلسطین از جنبه های مختلف به اشغالگری اسرائیل در هفت دهه گذشته پرداخته اند که شهادت فلسطینیان، قتل عام ها، بازداشت های روزانه و اسارت های طولانی، محاصره مناطق فلسطینی و نیز آوارگی و زندگی در اردوگاههای فلسطینی  و غصب سازمان یافته زمین های فلسطینی و شهرک سازی های گسترده برای نیل به این هدف، از جمله رنج های شهروندان فلسطینی است که آخرین آمارها و گزارش های خود را در اینباره ارایه  داده اند.

آغاز نکبت برای فلسطینی ها در ماه می سال ۱۹۴۸ با اشغال بیش از سه چهارم منطقه تاریخی فلسطین، کشته شدن۵۳۱  فلسطینی و اخراج و آوارگی حدود ۸۵٪ از جمعیت فلسطین در کشورهای همسایه با آن نظیر اردن، سوریه و لبنان و برخی از کشورهای خارجی طبق گزارش دفتر مرکزی آمار فلسطین، بود.

طبق گزارش آژانس کار و امداد آوراگان فلسطینی (آنروا) در سال ۲۰۱۹ شمار آوارگان فلسطینی،  ۵ میلیون و ۶۰۰ هزار نفر بود. براساس این گزارش ۲۸ درصد از آوارگان در ۵۸ اردوگاه رسمی وابسته به آژانس آنروا،  ده اردوگاه در اردن، ۹ اردوگاه در سوریه و ۱۲ اردوگاه در لبنان و ۱۹ اردوگاه در کرانه باختری از جمله در شهر قدس و ۸ اردوگاه در نوار غزه زندگی می کنند. اما طبق برآوردها بخش بزرگی از جمعیت آوارگان نیز در لیست آنروا ثبت نشده اند چرا که آمار آنروا شامل مردم آواره شده پس از سال ۱۹۴۹ و بخصوص در نتیجه جنگ شش روزه در سال ۱۹۶۷ نیست.  در حال حاضر، بیشترین آمار آوارگان جهان مربوط به فلسطینی ها است و پیش بینی می شود تعداد آنان تا پایان سال ۲۰۲۰ به بیش از ۷ میلیون نفر برسد.

آمار سازمان مرکزی فلسطین نشان می دهد که جمعیت شهروندان فلسطینی از روز نکبت در سال ۱۹۴۸ میلادی، ۹ برابر افزایش یافته و اکنون جمعیت آنها ۱۳ میلیون و ۴۰۰ هزار نفر در داخل سرزمین های فلسطینی و خارج از آن است. از میان این آمار تقریبا  نیمی از جمعیت فلسطینیان یعنی ۶ میلیون و ۶۴ هزار نفر در داخل سرزمین تاریخی فلسطین در (سرزمین های اشغالی، کرانه باختری،  نوار غزه)  زندگی می کنند. جمعیت فلسطینیان در سرزمین های اشغالی یک میلیون و ۶۰ هزار نفر است. اشغالگران اسرائیلی در طول  نکبت، ۷۷۴ روستا و شهر فلسطینی را اشغال و ۵۳۱ مورد را به طور کامل نابود کرده اند و بقیه نیز به همان شکل سابق تحت کنترل آنها هستند.

اشغالگری، اخراج و ویران کردن روستاها و شهرک های فلسطینی و کشتار سازمان یافته فلسطینی ها و تلاش برای از بین بردن مساله حق فلسطینیان برای بازگشت به سرزمین هایشان از جمله تلاش های صهیونیست ها برای یهودی سازی سرزمین های فلسطینی ها است.

طبق یک گزارش به مناسبت روز نکبت، اشغالگران اسرائیلی در دهه های گذشته ۷۰ جنایت و قتل عام را نظیر کفرقاسم در حق فلسطینیان مرتکب شده اند که در نتیجه آن ۱۵ هزار فلسطینی به شهادت رسیده اند. همچنین طبق آمارها بیش از یکصد هزار فلسطینی از سال ۱۹۴۸ تاکنون در جریان انواع سرکوبگری ها و حملات اسرائیلی ها شهید و یک میلیون فلسطینی از سال ۱۹۶۷ طعم بازداشت به دست نظامیان رژیم صهیونیستی را چشیده اند.

حق بازگشت فلسطینیان

حق بازگشت فلسطینیان (حق العوده)  به حق قانونی ساکنان سرزمین فلسطین اشاره دارد که فلسطینیانی که به هر دلیلی از سال ۱۹۴۸ میلادی به بعد، از میهن خود بیرون شده اند، می‌توانند سرزمین و خانه‌ای که پیش از آن در آنجا می‌زیسته‌اند، بازگردند. این حق رسماً در قطعنامه ۱۹۴ شورای امنیت به رسمیت شناخته شده‌است.

این قطعنامه، اصلی ترین متن مورد استناد طرفداران حق بازگشت است. دلیل عمده این اهمیت نیز این است که قطعنامه مزبور صرفا درباره آوارگان فلسطینی بوده و رژیم صهیونیستی مشروط بر پذیرش این قطعنامه  و نیز قطعنامه ۱۸۱ سازمان ملل متحد به عضویت این سازمان در آمده است. قطعنامه ۱۹۴ در فاصله سالهای ۱۹۴۸ تا سال ۲۰۰۰، ۱۳۵ بار به تصویب جامعه بین الملل رسیده است.

از سوی دیگر در بعد حقوق بشری سازمان ملل متحد در منشور خود تعریف واضح و مبرهنی درباره حقوق سرزمینی هر انسانی تعریف کرده است به طوری که ماده ۱۳ بند ۲ اعلامیه جهانی حقوق بشر، حق بازگشت را اینگونه تعریف می کند: هر فرد همانطور که حق دارد هر کشوری را از جمله کشور خود ترک کند، حق دارد به آن بازگردد. همچنین ماده۱۲ بند ۴ منشور جهانی ویژه مربوط به حقوق شهروندی و سیاسی عنوان می کند که محروم کردن افراد از ورود به کشورشان با استفاده از زور ممنوع است. رژیم صهیونیستی این منشور را بدون وارد کردن هیچ ملاحظه ای امضا کرده است. همچنین ماده ۲ بند یک این منشور جهانی، مداخله حکومتها در حقوق ذکر شده در آن را به دلیل رنگ پوست، زبان، قومیت، دین و تفکر سیاسی ممنوع قلمداد می کند.

طبق تعریف اداره امور پناهندگان سازمان آزادیبخش فلسطین(ساف)، آواره فلسطینی کسی است که در نوامبر ۱۹۴۷ یا پس از این تاریخ طبق قانون ۲۴ ژوئن ۱۹۲۵ شهروند فلسطین و محل اقامت طبیعی وی در مناطقی از فلسطین بوده است و بعدها در فاصله ۱۵ می ۱۹۴۸(تاسیس رژیم صهیونیستی) تا ۲۰ ژوئن ۱۹۴۹ تحت سیطره این رژیم قرار گرفته و در نتیجه جنگ مجبور به ترک محل زندگی خود شده و به دلیل اقدامات اسرائیل دیگر نمی تواند به مکان اصلی خود بازگردد.

تعریف آواره همچنین به کسی اطلاق می شود که در تاریخ ۲۹ نوامبر ۱۹۴۶ یا پس از این تاریخ در خارج از محل زندگی خود به سر می برد و دیگر بر اثر جنگ یا اقدامات رژیم صهیونیستی نتوانست به مکان زندگی خود بازگردد؛ صرف نظر از اینکه ساکن یکی از روستاهای مرزی کرانه باختری بوده و زمینهای خود را از دست داده یا اینکه یکی از افراد قبایل صحرانشین یا شبه صحرا نشین بوده است. این تعریف درباره نسلهای بعد از این افراد و همسران آنها خواه زنده باشند یا مرده صدق می کند.

آژانس آنروا نیز تعریف مشخصی از این حق برای فلسطینیان ارایه داده و آن را  برای فلسطینیانی که محل سکونت طبیعی آنها بین اول ژوئن ۱۹۴۶ و ۱۵ می ۱۹۴۸ بوده ، تعیین می کند و این مساله شامل  وضعیت آوارگان فلسطینی است که به دلیل جنگ سال ۱۹۴۸، خانه ها و معیشت خود را از دست داده اند و در مورد فرزندان و نوادگان آوراگان فلسطینی نیز صدق می کند.

این آژانس در سال ۱۹۴۹ تاسیس شد، یعنی یک سال پس از جنگ اعراب و اسرائیل که  در نتیجه آن حدود ۷۰۰ هزار فلسطینی مجبور به فرار شده، یا به موجب اعلامیه تاسیس رژیم اسرائیل و غصب سرزمین های فلسطینی در می سال ۱۹۴۸ شهروندان فلسطینی از منازل خود اخراج شدند.

 آمریکا و حق بازگشت

مسأله حق بازگشت فلسطینی ها همواره یکی از چالش های مذاکرات میان اعراب با اسرائیل برای سازش است و این مساله یکی از مسایلی بوده که اسرائیلی ها با عدم پذیرش آن باعث شده اند تا مذاکرات صلح خاورمیانه در دهه های گذشته با نظارت طرف های بین المللی به نتیجه نرسد.

به عنوان بخشی از هر توافقنامه صلح، فلسطینیان از حق بازگشت به پناهندگان حمایت می کنند، اما اسرائیل آن را رد می کند، و آن را یک تهدید جمعیتی می داند که اکثریت یهودی را تهدید می کند و بنابراین آن را مخالف و تهدیدی بزرگ برای طرح های خود برای تشکیل یک کشور  و تحمیل یک کشور فلسطینی دانسته و همواره از آن بیم دارند.

برای حفظ “حق بازگشت” فلسطینی ها، کشورهای عربی از اعطای تابعیت های جایگزین از ملیت های اصلی خود به پناهندگان خودداری کردند که بیشتر آنها در اردن، لبنان، سوریه و مناطق فلسطین در کرانه باختری و نوار غزه توزیع شده است.

در دور جدیدی از این نوع مذاکرات که آمریکا ابتکار عمل آن را به طرح خود موسوم به “معامله قرن” در پیش گرفته نیز مساله بازگشت فلسطینیان از مسایل مورد اختلاف است و فلسطینیان معتقدند که آمریکا میانجی صادقی نبوده و با طرفداری از اقدامات اسرائیلی ها در فکر از بین بردن حق بازگشت و ایجاد وطن جایگزین در کشورهای همسایه برای آنها است.

یکی از اقدامات مشکوک آمریکا در اینباره که با مطرح شدن معامله قرن سوظن ها به حسن نیت آمریکا را ثابت کرد، قطع کمک  ۳۵۰ میلیون دلاری خود به سازمان بین المللی آنروا به عنوان نمادی از مساله آوارگی فلسطینی ها بود و آمریکا همچنین وضعیت آوارگی را برای ۵۰۰ هزار فلسطینی تایید می کند در حالی که در آمار آنروا، آوارگان ۵ میلیون و ۶۰۰ هزار نفر اعلام شده اند. آنروا اعلام می کند که این تعداد آواره فلسطینی با حقوق مسلم و غیر قابل انکار وجود دارند و با ناکامی جامعه بین المللی در حل و فصل اختلاف های میان فلسطین و اسرائیل نمی توان، آنروا را مسئول ادامه مساله آوارگان دانست.

بنیامین نتانیاهو نخست وزیر رژیم صهیونیستی همواره خواستار لغو ماموریت آنروا و اعطای آن به کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد بوده است. او ادعا می کند که این آژانس با قرار دادن فرزندان و نوادگان فلسطینیان در لیست وضعیت آوارگی، باعث بزرگتر و بغرنج تر شدن این مساله می شود.

آمریکا طرح معامله قرن را به عنوان ابتکار عملی برای صلح میان اعراب و اسرائیل دنبال می کند و جرد کوشنر داماد و مشاور خود را مسئول این پرونده قرار داده است، مساله حق بازگشت فلسطینیان در این طرح نیز یکی از بندهای مهم است که همانند انتقال سفارت خود از تل اویو به بیت المقدس و به رسمیت شناختن آن به عنوان پایتخت اسرائیل و نیز الحاق جولان اشغالی به این رژیم و به رسمیت شناختن آن، این پیش بینی وجود دارد که واشنگتن به دنبال گرفتن امتیازات به نفع اسرائیل و در تلاش برای جدا کردن کامل مساله آوارگان از مذاکرات صلح است و در این راستا، جرد کوشنر  قصد دارد آنروا را از میان برداشته و آوارگان را به کشورهای همسایه عرب مقیم کند.

شرایط زندگی در اردوگاه ها

بخش عمده آوارگان فلسطین در اردن، سوریه، لبنان، عراق، نوار غزه و کرانه باختری بسر می برند یعنی پنج میلیون و ۵۵۵ هزار و ۴۵۱ فلسطینی و در دیگر کشورهای عربی یک میلیون و ۳۳۷ هزار و ۴۰۰ فلسطینی زندگی می‌کنند.

دفتر مرکزی آمار فلسطین اعلام می کند که در آمریکای جنوبی ۸۲۱ هزار و ۸۰۰ فلسطینی، در اروپا ۲۹۴ هزار و ۸۰۰ نفر، در آمریکای شمالی ۲۹۹ هزار فلسطینی، در مالزی، پاکستان و اندونزی پنج هزار و ۱۰۰ نفر و در استرالیا هزار و ۱۰۰ فلسطینی زندگی می‌کنند.

وضعیت آوارگان در اردن به مراتب بهتر از سایر کشورهای میزبان است، زیرا فلسطینی ها در اردن به عنوان تبعه آن کشور از حقوق کامل اجتماعی و سیاسی به عنوان اتباع اردن برخوردارند، اغلب فلسطینیان ساکن اردن به تابعیت این کشور درآمده اند.

در این میان وضعیت آوارگان در لبنان بسیار وخیم تر است. در مقطع فعلی نزدیک به ۴۸۳ هزار نفر از آوارگان در این کشور زندگی می کنند. در لبنان، ۱۲ اردوگاه ویژه آوارگان فلسطینی وجود دارد. نزدیک به ۲۱۰ هزار نفر از آوارگان فلسطینی در این اردوگاه اسکان یافته اند و ۲۷۳ هزار نفر دیگر نیز در خارج اردوگاه زندگی می کنند. تمامی آوارگان مستقر در اردوگاه های داخل این کشور با مشکلات از جمله فقر، پایین بودن بهداشت و بیکاری مواجه هستند. هیچ گونه اسناد هویتی معتبر ندارند؛ توسط حکومت لبنان به رسمیت شناخته نمی‌شوند و بنابراین جایگاه حقوقی معتبری در این کشور ندارند.

کارگران فلسطینی از کار کردن در بسیاری از حرفه‌های سازماندهی شده توسط اتحادیه‌ها شامل پزشکی، حقوق، مهندسی و ممنوع شده‌اند و اکثر آنها در شغل‌های با دستمزد پایین در کشاورزی و ساخت‌ و ساز مشغول به کار می‌شوند. آنها استدلال می‌کنند تقاضای دولت لبنان برای کسب مجوز واقع‌بینانه نیست و شرایط آنها را نادیده می‌گیرد؛ چون برای کسب مجوز آنها باید یک قراداد کاری منعقد کنند که شامل  پرداخت مالیات به برنامه امنیت اجتماعی حکومت است که فلسطینی‌ها از برخوردار شدن از مزایای آن شامل بیمه درمانی، مرخصی استعلاجی و … ممنوع هستند. به علاوه چنین الزاماتی زمینه استثمار بیشتر را برای کارفرمایان فراهم می‌کند.

مشکل وقتی پیچیده تر  و وخیم تر شد که از سال ۲۰۱۱ جنگ در سوریه باعث شد تا شماری گسترده ای از آوارگان سوریه به سمت لبنان حرکت کنند. ۳۲ هزار فلسطینی نیز از سوریه به لبنان رفته اند. پس از اینکه به واسطه جنگ داخلی در سوریه، اردوگاه الیرموک در سوریه که «پایتخت اردوگاه‌ها» نام گرفته بود تخریب شد، اردوگاه عین‌الحلوه در لبنان تبدیل به اردوگاه اصلی فلسطینی‌ها شد و لقب «پایتخت جدید آورگان» را گرفت.

آوارگان فلسطینی که از سوریه به اردوگاه‌های لبنان فرار کردند، پناهندگان غیرفلسطینی سوریه‌ای را نیز با خود به همراه داشتند. این مهاجرت‌ها به کلی ترکیب جمعیتی اردوگاه‌ها در لبنان را تغییر داد. پناهندگان سوریه‌ای در لبنان هم اکنون حدود یک میلیون نفر تخمین زده می‌شود.

اردوگاههای داخل سرزمین های فلسطینی از جمله در قدس و نوار غزه  نیز شاهد محاصره و اقدامات امنیتی رژیم صهیونیستی بوده و روزانه شاهد درگیری میان نظامیان رژیم صهیونیستی و فلسطینیان و اقدام آنها به اعدام میدانی جوانان فلسطینی است بخصوص که از سال ۲۰۱۸ راهپیمایی بازگشت از اردوگاههای فلسطینی در نوار غزه با تاکید بر حق بازگشت هر هفته برگزار می شد. هزاران شهروند فلسطینی با تجمع به سمت مرزهای اشغالی نوار غزه حرکت می کردند که در جریان آن صدها فلسطینی به شهادت رسیده و اقدامات رژیم صهیونیستی در محاصر نوار غزه شدیدتر شده است.

طبق گزارش ها با قطع کمک ها به آنروا، زندگی بیش از نیم میلیون فلسطینی در منطقه تحت محاصره غزه  که تحت حمایت این آژانس و سازمان های بین المللی دیگر هستند، به مخاطره افتاده در حالی که نرخ بیکاری ۴۶ در صد بوده و علاوه بر این جمعیت کارکنان آنروا بیش از ۱۳ هزار نفر است. در این منطقه آنروا همچنین ۳۰۰ مدرسه با سالانه ۲۷۰ هزار دانش آموزش تحت پوشش دارد. تعطیلی آژانس آنروا به معنای محرومیت حداقل ۵۳۰ هزار دانش آموز فلسطینی از مدارس سازمان ملل متحد و ۹ میلیون بیمار از خدمات اساسی ۱۵۰ کلینیک پزشکی در غزه، کرانه باختری و کشورهای عربی میزبان آوارگان است.

این ها همه درحالی رخ می دهد که سازمان ها محافل بین المللی به ارایه قطعنامه ها اکتفا کرده و در عمل هیچ گونه اقدامی در برابر اقدامات اسرائیل در دهه های گذشته برای اعمال فشار یا تحریم این رژیم تصمیماتی جدی اتخاذ نکرده و برخی سران عرب نیز گام های عملی برای مقابله با این رژیم برنداشته اند و همواره سکوت اختیار کرده اند و حتی با تن دادن به معامله قرن به گمان خود برای پایان دادن به نزاع ها در فکر عادی سازی با این رژیم نیز هستند، اقداماتی که تنش ها را دامن زده و ثبات و امنیت در منطقه را تحت الشعاع قرار می دهد. در حالی که رژیم صهیونیستی تمام تلاش خود را می کند تا با شهرک سازی ها سرزمین های فلسطینی را اشغال و با ضایع کردن حق فلسطینیان برای بازگشت مانع تشکیل کشور فلسطین به پایتختی قدس و قدرت گرفتن آنها شود. اما مردم فلسطین با برگزاری راهپیمایی بزرگ بازگشت و فعالیت گسترده در صفحات مجازی نشان داده اند که مساله بازگشت هنوز نیز بزرگترین هدف و آرمان آنها بوده و نسل های جوان در اردوگاه ها در رویای بازگشت به سرزمین خود هستند.