هیدروپونیک که به آن «آب‌کشت» هم گفته می‌شود، درواقع گونه‌ای از کشت گیاهان است که در آن با حذف خاک، پرورش گیاه در آب انجام شده و املاح و مواد مغذی نیز به‌صورت کنترل شده به گیاه داده می‌شود.
در این نوع کشت لازم است فردی که از تخصص و دانش کافی برخوردار است، نیازهای غذایی گیاه را اندازه‌گیری کرده و عناصر مختلف را به میزان مورد نیاز گیاه به آن برساند. همین ویژگی باعث می‌شود نتوان با رویکرد سنتی که گاهی در کشت خاکی شاهد آن هستیم، در حوزه هیدروپونیک وارد شد و فعالیت کرد.
افزون بر این، در یک گلخانه هیدروپونیک عواملی همچون حرارت، نور، رطوبت و حتی محلول‌دهی به گیاه از یک برنامه زمان‌بندی شده مشخص تبعیت می‌کند. این باعث می‌شود تجهیزات مختلفی برای انجام کشاورزی به‌صورت هیدروپونیک مورد نیاز باشد که همین مسئله سرمایه مورد نیاز برای کار را به‌شکل قابل‌توجهی افزایش می‌دهد.
بارزترین خصیصه کشاورزی به شیوه هیدروپونیک کاهش چشم‌گیر مصرف آب است. این مسئله برای کشور ما که در حوزه منابع آبی شرایط نامطلوبی دارد، از اهمیت زیادی برخوردار است.

**کشاورزی سنتی، آب‌ها را می‌بلعد

آمار مختلفی از میزان مصرف آب در بخش کشاورزی منتشر می‌شود که بین ۷۰ تا بیش از ۹۰ درصد کل مصرف آب کشور متغیر است. همین نسبت برای کشوری همچون ایران که در منطقه‌ای کم‌آب و کم‌بارش واقع شده، نشان از اهمیت کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی دارد؛ مسأله‌ای که هیدروپونیک می‌تواند یکی از راه‌کارهای حل آن باشد.
از قضا اقلامی که قابلیت کشت به‌صورت هیدروپونیک را دارند، از نظر میزان مصرف آب پرمصرف به‌شمار می‌روند. گونه‌های مختلف صیفی‌جات و سبزیجات ازجمله اقلامی هستند که به این شکل کشت می‌شود.
اسماعیل مددخواه، متخصص حوزه کشاورزی که دکترای فیزیولوژی و اصلاح سبزی دارد، در گفت‌وگو با ایرناپلاس می‌گوید: کشت هیدروپونیک را در هر نقطه‌ای حتی کویر نیز می‌توان انجام داد. این کشت برای جایی مناسب است که خاک آن دارای مشکل است. یکی از مشکلاتی هم که در ایران داریم، مربوط به خاک است که اصطلاحاً شور بوده و همچنین کربنات آن بالا است.
مددخواه اظهار می‌کند: در کشت هیدروپونیک از بسترهایی مانند کوکوپیت و پشم‌شیشه استفاده می‌شود. ‌این محیط‌ها خنثی بوده و امکان مانور دادن در تغذیه گیاه را به کشاورز می‌دهند. مثلاً کشاورز می‌تواند پتاسیم را افزایش دهد و… که این کار را در مورد کشت خاکی نمی‌توان انجام داد.
وی با اشاره به مشکلات آبی که اکنون کشور با آن مواجه است، می‌گوید: می‌توان برای صرفه‌جویی در بخش کشاورزی از کشت هیدروپونیک استفاده کرد. در این کشت می‌توان آبی را که از زه‌کش خارج می‌شود، مجدداً مورد استفاده قرار داد. این آب در پایان کشت همچنان دارای یک سری املاح است، می‌توان آن‌ها را تجزیه کرد و اگر عناصری در آن دچار کاهش شده، آن‌ها را وارد آب کرده و دوباره از همان آب استفاده کرد.

**هدررفت اندک آب

مددخواه در این رابطه اضافه می‌کند: این آب در سیستمی بسته قرار دارد و حتی بین چهار تا پنج ماه نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. کشاورز فقط باید مطمئن باشند آلودگی وارد آب نشده باشد. آلودگی‌ها را با استفاده از گاز اوزون از بین می‌برند، اما املاحی که وارد آب شده، همچنان در آن باقی می‌‌ماند.
وی در ادامه می‌گوید: کشت هیدروپونیک حدود ۷۰ درصد بهره‌وری آب را افزایش می‌دهد. همچنین در مصرف کود نیز صرفه‌جویی زیادی می‌شود. قیمت کود گران است و در سیستم کشت بسته، مجدداً از آن استفاده می‌شود. این کار باعث می‌شود کود شیمیایی کمتری وارد محیط ‌شود. در این سیستم، آلودگی‌های قارچی وجود ندارد، زیرا بستر کشت کاملاً استریل است و به ‌این صورت مصرف قارچ‌کش کاهش می‌یابد.
این متخصص کشاورزی با برشمردن یکی دیگر از مزیت‌های کشت هیدروپونیک، اظهار می‌کند: بذرهایی که مورد استفاده قرار می‌گیرد، خیلی گران است. برای نمونه یک بذر گوجه‌فرنگی بین ۱۰۰۰ تا ۱۵۰۰ تومان فروخته می‌شود. در حالی که اگر این بذر در خاک کشت شود، امکان از بین رفتن آن وجود دارد. در مقیاس گسترده که کشاورزان می‌خواهند ۵۰ هزار بذر بکارند، حداقل ۵۰ میلیون تومان هزینه بذر آن‌هاست. آن‌ها اطمینان دارند که در بستر هیدروپونیک آلودگی وجود ندارد و بذر آن‌‌ها تبدیل به گیاهچه می‌شود.

**افزایش پنج برابری محصول

مددخواه هزینه تمام شده محصول کشت شده به روش هیدروپونیک را نسبت به کشت خاکی کمتر دانسته و می‌گوید: در کشور هلند در یک گلخانه مجهز، از هر هکتار نزدیک به هزار تن گوجه فرنگی برداشت می‌کنند. این در حالی است که در گلخانه‌های خاکی ما که نمونه آن در جیرفت قرار دارد، این عدد به ۱۵۰ تا ۲۰۰ تن کاهش می‌یابد. این افزایش برداشت باعث جبران هزینه‌ها می‌شود. هیدروپونیک حداقل بین چهار تا پنج برابر تولید محصول را افزایش دهد.
این متخصص حوزه کشاورزی اظهار داشت: گاهی در محیط گلخانه، گیاهان را به‌صورت عمودی رشد می‌دهند، تراکم گیاه در سطحی یکسان بین سه تا پنج برابر مزرعه‌ای است که در آن گیاه به‌صورت خاکی کشت شده است.

**محموله‌های بذر در گمرک مانده

وی همچنین درباره مشکلات مختلف کشت هیدروپونیک اذعان می‌کند: کوکوپیت که یکی از بسترهای کشت هیدروپونیک است، وارد نمی‌شود یا اینکه گران وارد می‌شود. از آنجایی که بیشتر نهاده‌های این نوع کشت وارداتی است، اکنون در این رابطه مشکلاتی وجود دارد.
مددخواه این‌گونه ادامه می‌دهد: بذرهایی که در کشت هیدروپونیک استفاده می‌شود، همگی اصلاح شده‌ و وارداتی هستند. اکنون در زمینه تأمین بذر با کمبود مواجهیم. شرکت‌‌هایی که در زمینه واردات بذر فعالیت می‌کردند، اظهار می‌کنند که محموله‌هایشان در گمرک مانده است.
وی در پاسخ به اینکه چرا این بذرها در داخل کشور تولید نمی‌شود، می‌گوید: تولید این بذرها دارای یک فرآیند هزینه‌بر است، به‌طوری که حدود هشت سال طول می‌کشد و هزینه تولید آن نیز خیلی بالاست. کشاورزان نیز عادت کرده‌اند که از بذر خارجی استفاده کنند، زیرا هزینه کمتری دارد. این‌گونه نیست که از نظر دانشی برای تولید بذر مشکل داشته باشیم، اما امکانات لازم در اختیارمان قرار ندارد.
مددخواه درباره گسترش این نوع کشت در ایران اظهار می‌کند: اکنون در شهرهای کرج، هشتگرد، اصفهان و یزد گلخانه‌هایی وجود دارند که به‌صورت هیدروپونیک محصولات کشاورزی را پرورش می‌دهند.

**در هلند تا هفت مرتبه آب را تسویه می‌کنند

محمد شریفی، کشاورز جوانی است که گلخانه‌ای را به‌صورت هیدروپونیک در شهر کرج مدیریت کرده و مشغول تولید کاهوی فرانسوی است. شریفی در گفت‌وگو با ایرناپلاس می‌گوید: کشت هیدروپونیک مصرف آب را بیش از ۸۰ درصد کاهش می‌دهد. اگر از دستگاه تسویه آب نیز استفاده شود، این عدد به ۹۰ درصد می‌رسد. دستگاه یاد شده، املاح را تسویه کرده و آب خالص را به چرخه استفاده برمی‌گرداند.
شریفی در همین رابطه می‌افزاید: با اینکه کشور هلند از منابع آبی خوبی برخوردار است، اما اکنون کشت هیدروپونیک در این کشور به‌صورت گسترده در حال انجام است. کشاورزان آن کشور حتی تا هفت مرتبه آب را تسویه کرده و مجدداً از آن استفاده می‌کنند.
وی از دیگر فواید کشت هیدروپونیک، به آلوده نشدن خاک با سموم و کودهای شیمیایی اشاره کرده و می‌گوید: در این نوع کشت، کشاورز باید نقش خاک را نیز ایفا کند.
شریفی درباره مزایای کشت هیدروپونیک می‌گوید: آلودگی‌ها قابلیت کنترل بیش‌تری دارد و رشد گیاه نیز سریع‌تر است.
وی در ادامه اضافه می‌کند: در تابستان که هوا گرم است، گاهی در محیط باز نیز کشت هیدروپونیک را انجام می‌دهند، اما از آنجایی که دمای آب در این نوع کشت از اهمیت بسزایی برخوردار است، نمی‌توان در زمستان نیز این کشت را در محیط باز انجام داد.
شریفی در همین رابطه می‌گوید: کشت هیدروپونیک معمولاً در گلخانه‌ها و فضاهای ایزوله انجام می‌شود. اگر آلودگی به آب منتقل شود، تمام گیاهانی را که از آن آب استفاده می‌کنند، درگیر می‌کند. به همین علت کار را در فضاهای ایزوله انجام داده و تردد افراد را کنترل می‌کنند تا آلودگی وارد محیط کشت نشود.
این کشاورز مزیت دیگر کشت هیدروپونیک را افزایش سطح زیر کشت در یک زمین مشخص دانسته و اظهار داشت: می‌توان کشت هیدروپونیک را به‌صورت طبقاتی نیز انجام داد و از یک فضای سه‌ هزار متری به اندازه یک زمین پنج هزار متری استفاده کرد.

**تخصص، شرط لازم کشت هیدروپونیک

وی درباره دشواری‌های کشت هیدروپونیک نیز می‌گوید: در کشت هیدروپونیک، آلودگی خیلی سریع‌تر منتقل می‌شود، اما اگر شرایط فراهم باشد و ابزارها استریل باشد، چنین مشکلی ایجاد نمی‌شود. همچنین اگر فرمول غذایی به‌درستی تنظیم نشود، به محصول کشاورزی آسیب می‌رساند. اگر عنصری کم یا زیاد باشد، گیاه دچار مسمومیت یا کمبود یک ماده غذایی خاص می‌شود. کنترل این شرایط دشوار است و نیاز به تخصص دارد.

**نیاز به سرمایه‌گذاری بالا

این کشاورز درباره هزینه تمام‌شده کالا نسبت به کشت خاکی بیان می‌کند: هزینه اولیه و سرمایه‌گذاری برای کشت هیدروپونیک نسبت به کشت خاکی تقریباً سه برابر است، زیرا نیاز به آماده‌سازی بسترها دارد. اما از آنجایی که سرعت رشد گیاه و باروری آن بیش‌تر می‌شود، بعد از یکی دو سال این هزینه نیز جبران می‌شود. در عین حال تولید محصول نسبت به شرایط مشابه در کشت خاکی بین سه تا چهار برابر خواهد بود. البته قیمت محصول هنگامی که به دست مشتری می‌رسد، تفاوت زیادی با محصولی که به‌صورت خاکی کشت شده، ندارد.
شریفی درباره اقلامی که ‌می‌توان آن‌ها را به‌شکل هیدروپونیک کاشت، می‌گوید: تمام صیفی‌جات اعم از خیار، گوجه، بادمجان، کاهو و… همچنین انواع مختلف سبزیجات را می‌توان به این صورت کشت کرد. حتی شاهد بوده‌ام طالبی و هندوانه نیز به‌صورت هیدروپونیک کشت شده، اما فعالیت‌های انجام شده در سطح آزمایشی بوده است.
وی با اشاره به آب‌بر بودن محصولات یاد شده، می‌گوید: اکنون ایران به این نوع کشت احتیاج دارد. اگر سبزیجات و صیفی‌جات به‌صورت هیدروپونیک کشت شوند، تأثیر زیادی در کاهش مصرف آب بخش کشاورزی دارد.

**دانشی استراتژیک

شریفی در انتها گفت: در ایران افراد مختلفی این کار را انجام می‌دهند، اما کسی اطلاعاتش را به دیگری نمی‌دهد و همه آن را از یکدیگر مخفی می‌کنند. این در حالی است که ایران به این نوع کشت نیاز دارد و من شخصاً حاضرم اطلاعاتم را در اختیار دیگران قرار دهم. با اینکه این اطلاعات را به‌دشواری به دست آوردم و با بیش از ۵۰ نفر از متخصصین کشاورزی و صاحبان دانش گفت‌وگو کرده‌ام.
از گفته‌ها این طور برمی‌آید که عدم اطلاع کافی برخی کشاورزان و رغبت نداشتن آن‌ها به سرمایه‌گذاری اولیه، دو عامل مهم عدم توسعه کشت هیدروپونیک در کشور به‌شمار می‌رود. با عنایت به بروز بحران منابع آبی، نیاز است با رفع این دو مسأله، گام مؤثری در حفظ منابع آبی به‌عنوان یکی از ارزشمندترین نهاده‌های تولید برداشته شود.

گزارش از حامد حیدری