سعید  رضادوست

بیان در گسترده­ترین مفهوم کلّی خویش شامل تمام نماد و نشانه­هایی می­شود که برای انتقال یک معنا مورد استفاده قرار می­گیرد. گاه این انتقال در بستر زبانِ حروف اتّفاق می­افتد و گاه در کالبدِ تصاویر و نقش­ها. آن­چه در این میان اهمّیّت می­یابد، انتقالِ معناست به هر دلیل و بهانه­ای. در این­جا می­توان برای روشن ساختن زمینه­ی بحث از دو اصطلاح حقوقی و فقهی بهره برد : موضوعیّت و طریقیّت.

زمانی که یک موضوع قائم به خویش بوده و نفسِ وجودش مطلوبیّت دارد، بهره­مند از موضوعیّت است و هنگامی که یک پدیده در خدمت رسیدن به مطلوبی دیگر به کار گرفته می­شود، طریقیّت دارد. به عنوان مثال هنگامی که شما عزم سفر به قونیه را دارید، آن­چه مطلوب و غایت شما شمرده می­شود حضور در این شهر است و امّا شیوه­ی رسیدن شما به آن­جا، می­تواند متفاوت و گوناگون باشد. می­توان با قطار، هواپیما، پیاده و  راه­های معقول و نامعقول دیگر به آن­جا رسید. هر یک از این راه­ها، طریقی است برای وصول به یک غایت. هر کدام از راه­ها، طریقیّت دارند برای رسیدن و حضور شما در قونیه که غایت است و بهره­مند از موضوعیّت.

ابزارهای بیان در گسترده­ و نزدیک­ترین برداشت، طریقیّت دارند برای رسیدن به معنا که موضوعیّت دارد. امّا پرسش آن­جایی پیچیده­تر می­شود که آیا هرگونه بهره­مندی از بیان به منظور رسیدن به غایتی دیگر است و می­توان قائل به این مقوله به عنوان یک ذات شد؟ آیا نمی­توان وضعیّتی را متصوّر شد که “بیان بما هو بیان” دارای مطلوبیّت باشد؟

سینما، یکی از نمودهای بیان به شمار می­آید، شاید کامل­ترین آن­ها.

سینما، دیگِ در هم جوشی است که بسیاری از دیگر وجوه و امکانات بیان را در خود فشرده و چکانده است. در این­جا پرسشی که پیش از این به میان آمد، تکرار می­شود. آیا نمی­توان وضعیّتی را متصوّر شد که بیان به دلیلِ وجودیِ خویش مطلوبیّت داشته باشد؟

وجه ممیّزه­ی هنر از ناهنر را فرم می­انگارند. در اینکه تعریف فرم چیست و معیار تشخیصش کدام است می­توان بحثی دراز دامن را تدارک دید امّا این موضوع مانع از توصیفِ یک پدیده نیست. شاید بتوان در این­باره با وصفِ “سخنِ خوب گفتن” و “خوب سخن گفتن” کمی گره بحث را گشود. آنانی که دل در گرو معنا دارند و به تعبیر تامس نیگل “در پی معنا” می­دوند، هیچ ارزشی والاتر از سخنِ خوب گفتن در نگاه­شان نمود نمی­یابد.

باز هم در اینکه معیار خوب بودن چیست وارد نزاع نشده و صرفاً در پی نگاهی توصیفی هستیم و نه تجویزی و هنجاری. مهم آن است که سخنی خوب رانده شود، فارغ از شکل و شیوه­ی ارائه­ی آن. در این نگرش اگر  آن­چه معنا تلقّی می­شود پدید آمده و منتقل گردد، کار به انجام رسیده است. امّا آنانی که سخنِ خوب گفتن را کافی و گاه حتّی لازم نمی­دانند، در همان دسته­ای قرار داده می­شوند که محضِ فرم را واجدِ اهمّیّت تلقّی می­کنند. از نظرگاهِ ایشان، آن­چه هنر را از ناهنر تفکیک می­کند، وصفِ “خوب سخن گفتن” است نه “سخنِ خوب گفتن”. ممکن است حرفی بسیار ساده در کالبدی و فرمی بسیار سنجیده و موزون و هارمونیک عرضه شود و محتمل است معنایی بسیار فاخر و ارجمند و پیچیده فارغ از هرگونه دغدغه­ی فرمی به میان آید. در وضعیّت نخست، هنر تولید شده امّا در وضعیّت دوم ممکن است علی­رغم ارائه­ی راهکاری رهایی­بخش و انسانی و دغدغه­مدارانه، چیزی به نام هنر زاده نشده باشد.

حال، آیا سینما باید خوب سخن بگوید یا سخنِ خوب را؟ آیا باید می­توان برای سینما قائل به رسالت و تعهّد و وظیفه شد؟

الف) اگر مقابلِ رویِ جان رالز، فیلسوف بزرگ عدالت و آزادی دوربین را کاشته و او برای­مان ساعتی درباره­ی “عدالت به مثابه­ی انصاف” سخن بگوید و آن­گاه فیلم ضبط شده را بر پرده­ی نقره­ای پخش کنیم، سینما اتّفاق افتاده است؟

ب) اگر با قاب­بندی حرفه­ای و تدوینی مناسب و انتخاب زاویه­ای خلّاقانه از انداختن تکّه­ای زباله توسّط انسانی کهن­سال فیلم گرفته و در بخشی از یک فیلم به کارش بگیریم، قدم به عرصه­ی سینما گذاشته­ایم؟

پاسخِ ما به دو پرسشِ موجود، به پاسخ ما به دو وضعیّت سخنِ خوب گفتن و خوب سخن گفتن بسته است. مطالعه­ی تجربه­ی زیسته­ی جوامع نشان می­دهد که فرم و شیوه­ی ارائه، مرز میان هنر و ناهنر است.

پاسخ به دو پرسش دیگر نیز برای ارزیابی کیفیّت یک پدیده لازم است. اینکه آیا وقوعِ یک پدیده ممکن است؟ و اگر ممکن است، آیا مطلوب نیز هست؟

اگر مفروضِ ما در پی مباحثِ مقدّماتی پیشین این باشد که تولیدِ هنر جز با حلول در کالبدِ فرم ممکن نبوده و برای ایجادِ آن بنا به تعبیری که به کار گرفته شد باید خوب سخن گفت، آیا مطلوب نیز هست که سخنِ خوب گفتن را یکسره در این مسیر کنار بگذاریم؟ سخنِ خوب گفتن در این­جا استعاره­ و کنایه­ای است از رسالت، تعهّد و وظیفه داشتنِ سینما.

می­توان وضعیّتی را تصوّر کرد که در برخی قبایل آفریقایی که هنوز هم سنّت آدم­خواری در آن­ها رواج دارد، کارگردانی در اندیشه­ی ساخت فیلمی درباره­ی سیاه­چاله­های نوری در دورترین نقطه­ی کیهانیِ شناخته شده باشد و به نیکی نیز موضوع را ساخته و پرداخته و بر پرده­ی نقره­ای نیز نمایشش دهد. در این وضعیّت، سینما، امکانِ وقوع یافته امّا آیا از قید مطلوبیّت نیز بهره­مند است؟

فرا رفتن از قیدِ امکان و گام گذاشتن به گستره­ی مطلوبیّت، اگرچه ممکن است جمع بین صورت و معنا باشد امّا همواره در لبه­ی خطر فروغلتیدن به درّه­ی دگماتیسم و مطلق­انگاری نیز قرار خواهد داشت.

سخنِ خوب، مفهومی نیست که بتوان به روشنی در معرض ارزیابی قرارش داد. عدم رواداری در میان عموم افراد و متکثّر ندانستن حقیقت و قائل نبودن به پلورالیسم معرفتی از سوی ایشان، اسباب جدل – و به ندرت – گفت و گویی بی پایان را فراهم خواهد ساخت. حال اگر این موضع از سمتِ دولت نیز تقویت شود، بدل به گفتمانی ایدئولوژیک شده و راه به جاده­ی خطرناکِ فاشیسم خواهد برد.

دریافت من از روایتِ تاریخ آن است که متوسّط انسان­ها که بیشترین دامنه­ی اعضای جامعه را نیز در اختیار دارند، با نگاهی ابزارانگارنه به مفاهیم گوناگون می­نگرند. دین را می­خواهند برای رسیدن به آرامش دنیوی و اخروی. زبان را می­طلبند برای برقراری ارتباط با دیگری. قصّه می­خوانند برای یافتن پند و اندرز و … . قبولِ عام یافتنِ مولانا و سعدی، فارغ از وجوه بسیار شگرف و خلّاقانه­ی ایشان، از همین روست که مردمانِ زمانه­های مختلف احساس کرده­اند اندیشه­ی ایشان جایی “به درد” آن­ها خواهد خورد. اگرچه فرمِ به کارگرفته شده در آثار این دو نابغه­ی تبار انسانی، بی بدیل است امّا تحلیل من از قبول عام یافتن ایشان، در وجود چنین گوهری در آثارشان نیست. مردمان بیش از آن­که در پی خوب سخن گفتنِ مولانا و سعدی بوده باشند در پی سخنِ خوب گفتن ایشان بوده­اند. اگر چه که فرمِ بی­نظیر ارائه­ی آن اندیشه­ها بوده که چنین ممتاز و ماندگارشان ساخته.

سینما، شیوه­ای است برای بیان و مشمول تمام ارزیابی­هایی که در این نوشته درباره­ی “بیان” انجام شد. اگر سینما، هنر است، که هست، باید در گامِ نخست برای وقوع، در اندیشه­ی “خوب سخن گفتن” باشد و در گام دوم است که “سخنِ خوب گفتن” مطرح می­شود. باید نخست به امکانِ وقوع اندیشید و سپس به مطلوبیّت­های پسین. چگونگی در این مسیر بیش از چرایی اهمّیّت می­یابد. بپرس چگونه باید گفت، چه چیز گفتن را کشف خواهیم کرد.

تعلیم و تربیت نامناسب ، زمینه ساز بروز ناهنجاری در آینده

حسین ابراهیمی مقدم؛ روانشناس بالینی

انسان در طول زندگی مراحلی را از رشد می پیماید و به تناسب هر مرحله و ویژگی های آن، تربیت خاصی را می طلبد. سال های نخستین عمر، مناسب ترین موقعیت برای تربیت است، زیرا فطرت پاک انسان زمینه مساعدی را برای پذیرش مسائل تربیتی داراست. در این مرحله مسئولیت تربیت و مراقبت های رفتاری، بیش از هرکس برعهده پدر و مادر است. پرورش فطرت ایمانی و اخلاقی، از اهمیت بسیاری برخوردار بوده، زیرا سادگی و پاکی کودکانه با زمینه فطری که داراست، در سازندگی آینده او نقش حساسی ایفا می کند.

پس از دوران کودکی، نوبت به دوران نوجوانی رسیده که مرحله ای از رشد و بلوغ بوده و با تحولاتی در جسم و روان شخص همراه است. روان شناسان معتقدند که فرد در این دوره دارای سه ویژگی خود مدیری و خودکفائی، توان قضاوت و صاحب اراده  می شود. در این دوره از زندگی غرایز و احساسات به اوج رسیده، استعدادها به قلیان در آمده و عقل در آستانه رشد نسبی قرار می گیرد. تضاد میان هیجان های عاطفی، غریزی و شخصیت وی از یک سو و گرایش های عقلی و علمی و مسئولیت های اجتماعی از سوی دیگر، دنیای جدیدی را در مسیر زندگی نوجوان می گشاید.

در ادامه مراحل تعلیم و تربیت به دوره جوانی رسیده که فرد در این دوره صاحب روح استقلال طلبی، تصمیم گیری و کاوشگری شده که به آن خود مدیری گفته می شود. نوجوانی که پای به دوره جوانی گذاشته، قصد دارد از حالت کودکانه و دنباله روی از دیگر افراد در آید، روی پای خود بایستد و به تقلید بسنده نکرده و برای علامت سؤال هایی که در ذهن خود دارد، پاسخی قانع کننده بیابد.

همچنین خطر هیجان های غریزی و سقوط اخلاقی و تأثیرپذیری و خطر انحراف، از ویژگی هایی است که با بلوغ رخ می نمایاند. لذا می توان تربیت این دوره را یکی از دشوارترین و در عین حال ظریف ترین مراحل تربیت دانست. هر فرد اگر در طی این سه دوره از زمینه های مناسب تربیتی برخوردار نشود، بستر مناسبی برای بروز ناهنجاری در وی شکل خواهد گرفت.

از دیدگاه روانشناسی در موضوع تعلیم و تربیت، مبحثی به عنوان طبیعت در مقابل تربیت وجود دارد. در این زمینه این اعتقاد وجود دارد که هر شخص دارای یک سری استعدادهای درونی و ذاتی است که بایستی آن ها را به وسیله عوامل متفاوت تربیتی به ظهور برساند. بر این اساس طبیعت و تربیت بر هم تاثیرگذارند. حال اگر در تعلیم و تربیت، آموزش و یادگیری ضعیفی وجود داشته باشد، طبیعی ایست که استعدادهای فرد به مرحله ظهور نخواهد رسید. به طور مثال هسته درخت خرما را در نظر بگیرید، این هسته توانایی درخت خرما شدن را داراست، حال اگر هسته را در یک فضای مناسب قرار داده و آن را از خاک، آب و کود مناسب بهره مند سازید، تبدیل به درخت خرما شده، اما اگر آن را در محلی قرار دهید که از عوامل کافی برای رشد بهره نبرد، هیچگاه به درخت خرما تبدیل نخواهد شد. بنابراین هر یک از کودکان دارای استعدادهایی بوده که با یکدیگر متفاوت هستند و اگر تعلیم و تربیت مناسب بر این استعدادها اعمال شود، زمینه بروز آن ها فراهم خواهد شد. بر همین اساس آموزش و پرورش استعداهای شخصی بسیار مهم هستند.

در زمینه تربیت و پرورش استعداد باید تفاوت های فردی در نظر گرفته شود و تا جایی که امکان دارد سعی در تقویت سازی فرد به صورت درونی داشته باشیم. چرا که نظام تربیتی در کشور ما بر اساس امر و نهی و تربیت برون زا شکل گرفته است.

فرد در کودکی دلیل انجام برخی از رفتارها را ندانسته و تنها از وی خواسته شده که این کار را انجام دهد یا کار دیگری را انجام ندهد. در کنار خانواده، خود فرد نیز تا جایی که امکان دارد باید به خود تربیتی بپردازد. بدین معنا که کارها را ارزیابی کرده و پس از انجام آن بر اساس عملکرد، خود را تشویق یا مورد شماتت قرار دهد. اینگونه یاد خواهد گرفت که در زندگی چه مواردی را مثبت و چه مواردی را منفی در نظر گیرد.

در درجه بعدی خانواده ها باید بیشتر از نظام های تشویقی بهره برده و سهم کمتری را برای نظام های تنبیهی قائل شوند. چرا که همچنان در برخی موارد، نظام های تنبیهی در مراحل آموزشی اعمال شده، که این امر می تواند تاثیرات منفی را برای سیستم رشد و پرورش فرزندان در پی داشته باشد.

در کنار مسائل تربیتی باید به فرزندان الگوهای مناسب نیز داده شود. این الگوها در یادگیری نقش موثری داشته، چرا که اگر برای فرد الگوی مناسبی تعریف شود، وی تلاش خواهد نمود تا بر اساس آن الگو به نتیجه برسد. اما اگر الگوی مناسبی برای وی تعریف نشده باشد، مسیر درست برای رسیدن به هدف را پیدا نخواهد کرد. بنابراین دادن الگوهای مناسب به فرد بسیار حائز اهمیت است.

حال این سوال پیش می آید که چه قسمت هایی از جامعه در زمینه تعلیم و تربیت نقش مهم تری را دارا هستند؟ در پاسخ باید گفت، نخستین آموزگاران فرزندان، خانواده ها هستند. خانواده ها باید با کارکردهای مناسب خود، به فرزندان خود چگونگی به دست آوردن اعتماد به نفس را آموزش دهند. با یادگیری صحیح مسائل تربیتی، به فرزندان بیاموزند که چگونه با یک جو عاطفی سالم و با آرامش می توان در خود احساسات خوب را به وجود آورد. اگر خانواده ای نتواند شرایط مناسب تربیتی را ایجاد کند، نخواهد توانست به عنوان اولین معلم فرزند، آموزه های مناسبی برای وی داشته باشد.

بنابراین فرزندان آموزش های لازم را برای ورود به دوره های بعدی به دست نیاورده و دچار ناهنجاری در مراحل بعدی خواهند شد. به همین دلیل خانواده از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است.

دومین آموزگاران فرد، معلمان آموزشی هستند که در دوران اولیه تحصیل با وی مواجه اند. این معلمان می بایست که در امر استعدادیابی خانواده ها را یاری رسانده، چرا که تمام فرزندان ما، دارای استعداد بوده و تنها استعدادهای آن ها متفاوت است.

بر همین اساس باید استعدادها کشف شده و در مسیرهای مناسب قرار گیرد. اگر توانایی قرار دادن فرزندان در مسیر مناسب را داشته باشیم، آن زمان باید امیدوار بود که فرزندان ما در جایگاه مناسب قرار گرفته و می توان با اعمال آموزش های مناسب بر آن ها، آنان را به سمت مسیری انباشته از خیر و برکت سوق داد.

سومین سهم را می توان برای سازمان ها و مسئولان قائل شد. سازمان ها می توانند با الگوگیری مناسب از برخی کشورها زمینه های مناسب تربیتی را در کشور فراهم آورند. البته باید توجه داشت که نمی توان یک الگو را به صورت کامل از کشوری خاص دریافت کرد، چرا که کشورها دارای تفاوت های فرهنگی، مذهبی و جمعیت شناسی بوده، اما می توان تلفیقی از الگوهای مناسب را برگزید. در سال های گذشته الگو برداری های موفقی از کشورهایی مانند فرانسه داشتیم که کاستی های خود را نیز به همراه داشت. شاید بتوان در این زمینه الگو برداری مناسبی از روش هایی که تحت عنوان ژیمناسیوم در آلمان اجرا می شود، داشت.

در این طرح فرزندان برای حضور در مدرسه و سپری کردن کلاس های معمول اجبار ندارند. بلکه در آن مدرسه، ساعت حضور کلی آن ها لحاظ شده و هر فرد می بایست ساعت های زیادی را صرف مواردی کند که علاقه بیشتری در آن دارد و آن موضوعی که علاقه وجود ندارد نیازی به حضور نیز نخواهد داشت. در نتیجه با استفاده از این طرح و از طریق ثبت ساعت ها می توان مشخص نمود که هر دانش آموز در کدام کلاس و در کدام درس زمان بیشتری را صرف کرده و به سبب حضور بیشتر، علاقه بیشتری نیز به این حوزه خواهد داشت.

بنابراین می توان در کنار تعلیم و تربیت با الگو برداری های مناسب، زمینه های پرورش استعدادهای فرزندان را مشخص کرد و به آن ها برای دستیابی به آینده مناسب و حرکت در مسیر رفتارهای هنجارآمیز یاری رساند.

حمیده هدایتخواه / دکترای مطالعات زنان

بلوغ زیر سایه تلفن همراه

مقدمه

بلوغ یکی از مهم ترین مراحل رشد انسان است و اهمیت جایگاه آن بر کسی پوشیده نیست. از نظر لغوی بلوغ در فرهنگ فارسی به معنای «رسیدن»، «رسیدن به سن رشد»، «مرد شدن»، «زن شدن» و «رسیدگی و پختگی به حد کمال رسیدن» آمده است. در این مرحله از حیات، تغییرات فیزیکی در کنار تغییرات روحی، روانی و اجتماعی زمینه رشد فرد را فراهم می آورد. از آنجا که انسان موجودی اجتماعی است نمی توان از ارتباط متقابل او با محیط، اطرافیان و دیگرانی که با او زندگی می کنند و تاثیراتی که از آنها می پذیرد و یا بر آنها ایجاد می کند غافل شد. در گذشته به علت شرایط خاص جامعه و ارتباطات محدود و تعریف شده موجود میان افراد، این تاثیرپذیری و تاثیرگذاری محدود و مشخص بود، اما با ورود به دوران معاصر و سیطره رسانه ها بر زندگی افراد می توان تاثیرپذیری بیشتر فرد از این فضای نوظهور را مورد دقت قرار داد.

این تاثیرپذیری از جایگاه رسانه در زندگی افراد و جامعه امروز نشات می گیرد، آنجا که علی‌رغم جوان بودن، این ابزار نوین ارتباطی توانسته است تمام ساحات زندگی بشر را درگیر خود کرده و از جزئی ترین و شخصی ترین تا کلی ترین و عمومی ترین ابعاد زندگی وی را مورد تاثیر قرار دهد. با ورود شبکه‌های اجتماعی به زندگی بشر و تلفیق آنها با گوشی‌های تلفن‌همراه، این ارتباط و در نتیجه تاثیرپذیری افزایش یافت. طبیعی است که دوران بلوغ که یکی از مهم ترین ادوار زندگی هر فرد است نیز، از این فضا تاثیر بپذیرد.

رسانه ها و بلوغ

تاثیر شبکه‌های اجتماعی بر افراد را می توان در دو دسته تاثیرات روحی و روانی و تاثیرات اجتماعی (که البته این تاثیرات نیز تا حدودی تحت تاثیر وضعیت روحی فرد نیز قرار دارند) جای داد. اولین تاثیر روحی و روانی شبکه های اجتماعی در رابطه با بلوغ را می توان وقوع بلوغ زودرس در افراد دانست. کارشناسان معتقدند هنگامی که بلوغ و علائم آن همچون عادت ماهیانه در دختران و رویش موهای صورت و تغییر صدا در پسران در سنین پائین شروع شود، فرد دچار بلوغ زودرس می شود. باید گفت تدبیر خداوند به گونه ای است که انسان به موازات بلوغ عقلی به بلوغ جسمی رسیده و می تواند به کمک نیروی عاقله، نیازهای جسمی و جنسی و ابعاد مربوط به آن را کنترل و مدیریت کند. حال اگر بلوغ جسمی و جنسی با دستکاری های بشری و دخالت های ابزار و محیط زندگی فرد، پیش از بلوغ عقلی اتفاق بیفتد، فرد نمی تواند با استفاده از قوه عاقله به مدیریت خود بپردازد. در واقع به موازات رشد جنسی و جسمی، نیرویی برای کنترل نیازهای مرتبط با بلوغ جنسی فرد در وجودش شکل نگرفته و فرد دچار آسیب می شود.

بلوغ زودرس ناشی از فضای مجازی را می توان در رایج بودن عکس ها و فیلم های نامناسب اخلاقی در این فضا جستجو کرد. فیلم ها و تصاویری که توسط کاربران اغلب جوان فضاهای مجاز دست به دست می شوند.

البته با دقتی کوتاه در فضای امروز جامعه می توان با کاربرانی که به سن بلوغ رسیده اند ولی با استفاده مداوم از این پیام ها دچار مشکلات عدیده ای در زندگی خانوادگی خود و حتی در کنترل و مهار امیال فردی خود شده اند، نیز مواجه شد. در ادامه اگر بخواهیم جزئی تر و دقیق‌تر وارد فضای شبکه های مجازی تلفن همراه شویم حتی می توانیم با استیکرهای نامناسب که اشاره های مستقیم و غیر مستقیم به روابط جنسی بین زن و مرد دارند نیز مواجه شویم، که رواج این استیکرها و مواجهه مدام با آنها بر بلوغ جنسی و جسمی افراد تاثیر مستقیم دارد.

در ادامه می توان به زمینه سازی شبکه های اجتماعی برای شکل گیری روابط عاطفی شدید و به دور از واقعیات عینی در دختران اشاره کرد. از آنجا که به گواه کارشناسان مختلف دختران از احساسات و عواطف قوی تری به نسبت پسران برخوردارند، ورود به روابط عاطفی خارج از چهارچوب مشخص می تواند آسیب های بیشتری را به آنها وارد آورد. وجود بسترهای مناسب رابطه با جنس مخالف در شبکه های اجتماعی، زمینه برقراری ارتباط دختران با جنس مخالف را فراهم می آورد و با توجه به استفاده از گوشی های تلفن همراه و شبکه های اجتماعی در سنین پائین، سن رابطه با جنس مخالف پائین آمده و امکان ایجاد آسیب های عاطفی در دختران بالا می رود. مسائلی همچون نارضایتی دائم از زندگی، وابستگی های شدید عاطفی، مقایسه دنیای واقعی با روابط عاطفی جهان مجازی برخی از مسائل و مشکلاتی است که می‌توان در این خصوص برشمرد.

در شرایط فعلی برخی گزارشات از رسیدن سن بلوغ دختران به ۸ سال و پسران به ۱۰ سال خبر می دهند. حال جامعه چگونه می تواند با فردی که از نظر عقلی توان مدیریت قوای جنسی و جسمی خود را ندارد و در عین حال کاربر مدام شبکه های مجازی است رفتار کند؟

در کنار مسائل و مشکلات روحی و روانی می توان به برخی آسیب های اجتماعی که ممکن است برای دختران در سنین پائین به وجود بیاید نیز اشاره کرد. مسائلی از قبیل امکان سوء استفاده شیادان و افرادی که با ورود به این فضا قصد سوء استفاده های مختلف مالی و اجتماعی را دارند.

ورود خانواده ها به امر تربیت جنسی فرزندان و ایجاد بستر مناسب برای آگاهی یافتن از مسائل جنسیتی و جنسی در دختران و پسران و همینطور نظارت بر رفت و آمدهای آنها و مدیریت استفاده آنها از شبکه های مجازی شاید بتواند در شرایط فعلی کمی از گره مسائل را بگشاید.