مصونیت و حفاظت از جامعه و افراد در برابر گرفتار شدن در دام آسیب های اجتماعی و روانی، اصلی ترین هدفگذاری ها در سیاست های کلان و خرد آموزشی و تربیتی کشورها به شمار می رود. در این میان، کودکان به عنوان حساس ترین قشر جامعه از توجه و رسیدگی بیشتری برای حفاظت در برابر آسیب های اجتماعی و روانی موجود در جامعه نیازمندند.
محافظت از کودکان و نوجوانان در برابر مخاطرات جامعه یکی از دغدغه های سیاستگذاران و برنامه ریزان آموزشی و همچنین خانواده ها به شمار می رود. مسئولان این حوزه بارها بر لزوم پیشگیری و حفاظت از دانش آموزان به ویژه در مقاطع پایین تر یعنی دبستان و راهنمایی تاکید کرده اند.
در تازه ترین این اظهارات محمدحسین کفراشی رییس مرکز حراست وزارت آموزش و پرورش از ضرورت پیشگیری از آسیب های اجتماعی در مدارس سخن گفت.
به گفته وی، آسیب های اجتماعی در مدارس وجود دارد که متاسفانه روز به روز هم بیشتر می شود. موثرترین نقش برای تعلیم و تربیت دانش آموزان برعهده معلم است و بر این اساس، برای کاهش آسیب ها و داشتن دانش آموزان آگاه و با مهارت باید در فرایند انتخاب معلم دقت بیشتری شود.
این در حالی است که روانشناسان و کارشناسان آموزشی ریشه آسیب پذیری های اجتماعی دانش آموزان را در عدم آشنایی با مهارت های اجتماعی و فردی جست وجو می کنند.

** آموزش مهارت های زندگی؛ سد راه ورود به گرداب آسیب های اجتماعی
آموزش و یادگیری مهارت های زندگی این روزها عنوانی است که زیاد به گوش می خورد؛ موضوعی که غفلت بیش از دو دهه ای از آن در ساختارهای آموزشی، درسی و تربیتی در نهادهای آموزش و پرورش و حتی خانواده، باعث شده تا بسیاری از افراد پس از ورود به جامعه دچار بسیاری از اختلالات اجتماعی و فردی در روابط و تعاملات خود شوند. عدم آشنایی کافی به مهارت های زندگی به نقطه کوری در زندگی بسیاری از ما تبدیل شده که ریشه بسیاری از چالش های اجتماعی و فردی در زندگی مان را باید در آن جست وجو کرد.
در این باره، «محمد روزبهانی» جامعه شناس و مدرس مهارت های زندگی در گفت وگو با خبرنگار ایرنا با اشاره به لزوم آموزش مهارت های دهگانه زندگی به کودکان از سوی خانواده و آموزش و پرورش گفت: کودکان به دلیل شرایط ویژه سنی در معرض آسیب های گوناگونی در مدارس قرار می گیرند. احساس عدم امنیت به دلیل دوری از خانواده، ناتوانی در عدم محافظت از خود، باج گیری توسط همکلاسی های بزرگتر، ترغیب به قانون شکنی، پیشنهاد انجام رفتارهای پرخطر، اثرپذیری از همسالان و مورد ظلم و اذیت همسالان قرار گرفتن از جمله آسیب های در کمین دانش آموزان دبستانی است.
روزبهانی یادگیری مهارت های دهگانه را اصلی ترین راهکار حفظ کودکان و نوجوانان در برابر آسیب های اجتماعی عنوان کرد و این مهارت ها را برشمرد و گفت: مهارت تصمیم گیری، حل مساله، تفکر خلاق، تفکر نقاد، توانایی برقراری ارتباط موثر با دیگران، ایجاد و حفظ رابطه بین فردی، خودآگاهی، همدلی، مقابله با استرس و مقابله با هیجان ها از جمله مهارت هایی هستند که کودکان باید بیاموزند.
به گفته وی، این مهارت ها مناسب ترین راهکار برای پیشگیری از آسیب های اجتماعی و روانی کودکان در بزرگسالی است چراکه آموزشِ هرچه بیشتر به کودکان، مهارت های رفتاری و ارتباطی آنان را ارتقا داده و در نتیجه میزان آسیب های اجتماعی در جوانان کاهش خواهد یافت.
این جامعه شناس تاکید کرد: آموزش مهارتی مانند «نه» گفتن این امکان را به کودک و نوجوان می دهد تا در برابر تعارف سیگار، به راحتی نه بگویند یا اگر دوستانش از وی برای رفتن به مکانی پرخطر دعوت می کند خیلی راحت نه بگوید و همراه نشود.
این جامعه شناس در پاسخ به خبرنگار ایرنا مبنی بر میزان کارآمدی درسی به نام مهارت های زندگی در مدارس و اثرگذاری و تاثیرپذیری از آن تصریح کرد: درست است که درسی به نام مهارت های زندگی داریم اما به دلیل اولویت بندی های نامناسب، آنچنان که باید از ظرفیت های این عنوان درسی بهره برداری نمی شود. بنابراین اولویت بندی ما در مدارس باید تغییر یافته و آموزش مهارت های زندگی اهمیت بیشتری از آموزش دروس تخصصی مانند ریاضی و علوم پیدا کند.
به گفته این استادِ مهارت های زندگی، کاربرد مهارت های ارتباطی و اخلاقی در زندگی کودکان به مراتب بیشتر از کاربرد دروسی مانند ریاضی و فیزیک است. چنانچه نسل آینده در این مهارت ها توانمندی نداشته باشد از پیشرفت های درسی و دانشگاهی نیز بازخواهد ماند.
تغییر اولویت بندی خانواده ها و مدارس و اهمیت بخشی به مهارت های زندگی مهمترین راهکار مقابله و پیشگیری از آسیب های اجتماعی در جامعه از نگاه این جامعه شناس است.

** ضرورت همکاری والدین و مدارس در حفاظت از کودکان
خانواده به عنوان اصلی ترین نهاد آموزش و تربیت در هدایت کودکان به سوی پیشرفت نقش بسزایی ایفا می کنند. آنچه اکنون در حلقه تربیت و تعلیم کودکان همچون خلا نمایان شده است، ناتوانی برخی والدین در انتقال مهارت ها، مفاهیم و آموزش های لازم به فرزندان است. چراکه گاه کودکان از والدینی متولد می شوند که خود در اثر نبود آموزش های لازم، اسیر مشکلات اجتماعی، فردی و روانی هستند. بنابراین از نگاه کارشناسان در گام نخست خانواده و در مرحله بعدی آموزش و پرورش وظیفه اصلی آموزش را بر عهده دارند.
در این زمینه «سیما فردوسی» روانشناس و عضو هیات علمی دانشگاه به خبرنگار ایرنا گفت: آموزش در هر سنی موثر است اما در سنین کودکی از اثرگذاری و اهمیت ویژه ای برخوردار است. از این رو برای پیشگیری و ممانعت از ورود کودکان به فضاهای آسیب زا باید آموزش از سن کودکی آغاز کرد. هرگونه تعلل در این مهم، خسارت های جبران ناپذیری برای جامعه و خانواده به همراه دارد. نظیر آنچه اکنون شاهد آن هستیم.
این استاد دانشگاه از لزوم تطابق آموزش ها با سن و جنس کودکان سخن گفت و افزود: والدین باید مطمئن باشند فرزندان از آموزش های ویژه در زمینه های مختلف برخوردار می شوند. ارتقای سطح اطلاعات و آگاهی در فرزندان نه تنها پیشگیری از آسیب های اجتماعی و روانی را به دنبال خواهد داشت بلکه کمک بزرگی به فرزندان می کند تا از خطرات پیش رو حفظ شوند.
وی در پاسخ به این پرسش که آموزش های والدین به کودکان بیشتر باید در چه حیطه ای باشد، گفت: این آموزش ها بیشتر به جنبه های مختلف رشد اختصاص دارد. آموزش هایی در زمینه مسائل جنسی، اعتیاد، بزهکاری، دوست یابی، کنترل خشم و احساسات، تصمیم گیری و غیره از جمله مهمترین مواردی هستند که والدین باید به فرزندان بیاموزند.
فردوسی در ادامه بر لزوم همکاری خانواده ها با مدارس در زمینه مسائل آموزشی تاکید و عنوان کرد: بسیاری از خانواده ها باید با برقراری یک ارتباط تنگاتنگ با اولیای مدرسه، در آموزش فرزندان خود سهیم شوند و تلاش کنند. حتی اکر لازم است بخشنامه هایی برای اجباری شدن حضور والدین در جلسات اولیا و مربیان صادر شود. صدور دفترچه، کتاب و بروشورهایی برای آگاه سازی والدینی که خود نسبت به برخی مسائل ناآگاه هستند نیز کمک بزرگی به این اقدام خواهد کرد.
برآمد دیدگاه جامعه شناسان و روانشناسان تربیتی این است که برای حفاظت از کودکان و نوجوانان از دام آسیب های اجتماعی اساسا باید به تقویت مهارت های اجتماعی و زندگی آنان در کنار برنامه های درسی توجه کرد. شناخت کودکان نسبت به خطرهایی که در مسیر رشد و تربیت با آن ها روبه رو هستند، به آنان توانمندی و امکان فاصله گرفتن از آسیب ها را می دهد.