دوره ریاست جمهوری اوباما امروز بیستم ژانویه (نخستین روز از بهمن ماه) پایان می یابد و از این پس باید «دونالد ترامپ» جمهوریخواه را رییس جمهوری آمریکا خواند. دوره هشت ساله ریاست جمهوری اوباما در حوزه سیاست خارجی با رویدادهای مهمی همراه بود. تحرکات نظامی آمریکا در آسیا و خاورمیانه، ناکامی واشنگتن در پیشبرد مذاکرات سازش بین اعراب و رژیم صهیونیستی و افزایش اختلافات آمریکا با عربستان سعودی و رژیم صهیونیستی از جمله مولفه های این دوره به شمار می رود. افزون بر آن، توافق تاریخی ایران و ۱+۵ بر سر موضوع هسته ای، تقویت مناسبات واشنگتن – بروکسل (پایتخت اتحادیه اروپا) در مقابل تیرگی روابط آمریکا و روسیه بر سر بحران اوکراین و در نهایت برقراری روابط دیپلماتیک بین آمریکا و کوبا از دیگر رویدادهای مهم دوره اوباما بود.

*** ادامه مداخله آمریکا در خاورمیانه
مداخله جویی های سیاسی و نظامی آمریکا در امور کشورهای خاورمیانه قدمتی هشتاد ساله دارد. این موضوع به دلیل های گوناگونی صورت گرفته است که دستیابی امن به انرژی و بهره جویی از موقعیت ژئوپلیتیک منطقه از مهمترین آن است.
ابتدا تصور می شد با روی کار آمدن دولت دموکرات اوباما و مخالفت وی با جنگ های بیرون از خانه، از هزینه های مالی و جانی آمریکا کاسته شود به ویژه که اوباما از سناتور‌هایی مخالف با سیاست های تهاجمی جمهوریخواهان بود، به جنگ عراق رای منفی داد و در سال ۲۰۰۹ جایزه صلح نوبل را دریافت کرد.
پس از قدرت یابی اوباما و به رغم وعده های وی مبنی بر پرهیز از درگیری در خاورمیانه و فاصله گرفتن از رویکرد جنگ طلبانه نومحافظه کاران، نیروهای آمریکایی در جبهه های دیگری همچون سوریه و لیبی حضور یافتند. ادامه ماجراجویی و مداخلات واشنگتن در خاورمیانه از جمله تشکیل ائتلاف ضدداعش باز هم هزینه های سرسام آوری را به آمریکا تحمیل کرد؛ موضوعی که ترامپ در رقابت های انتخاباتی بارها از آن انتقاد کرد. ترامپ در جریان رقابت های انتخاباتی در شهر «اورلاندو» گفت: سیاست خارجی ما به سمت وسوی جدید نیاز دارد. ۶ تریلیون دلار در خاورمیانه هزینه کرده ‌ایم و آنجا اکنون در بدترین وضعیت نسبت به هر زمان دیگر قرار دارد.

*** طرح ادعای استفاده دولت دمشق از تسلیحات شیمیایی؛ بهانه ای برای حمله به سوریه
شهریور ماه ۱۳۹۲ بود که برخی کشورهای غربی با محوریت آمریکا با اتهام زنی به دولت سوریه مبنی بر استفاده از سلاح شیمیایی، خواستار از بین بردن این نوع سلاح ها شدند. پاییز همان سال شورای امنیت سازمان ملل، قطعنامه ای را به منظور نابودی ذخایر سلاح های شیمیایی سوریه تصویب کرد. بر پایه این قطعنامه، سلاح‌ های شیمیایی سوریه باید تا میانه سال بعد نابود می شد. در مجموع پس از همراهی سوریه با مفاد این قطعنامه و اعزام بازرسان به این کشور، نابودی سلاح های شیمیایی آغاز شد و طبق برنامه زمان بندی شده پایان یافت. در نتیجه خطر حمله احتمالی آمریکا به سوریه از بین رفت.

*** ناکامی آمریکا در پیشبرد مذاکرات سازش اعراب و رژیم صهیونیستی
با وجود تعهد آمریکا به محافظت از رژیم اشغالگر قدس، موضوع برقراری صلح بین اعراب و صهیونیست ها طی دهه های گذشته مورد توجه دولتمردان ایالات متحده بوده است. سران آمریکا کنفرانس های صلح متعددی با این هدف برگزار کرده اند که کنفرانس های صلح «مادرید» (۱۹۹۱)، «اسلو» (۱۹۹۳)، «مریلند» (۱۹۹۸)، «شرم الشیخ دوم» (۱۹۹۹)، «کمپ دیوید دوم» (۲۰۰۰)، «نقشه راه» (۲۰۰۳) و «آناپولیس» (۲۰۰۷) از آن جمله اند.
این روند در دولت اوباما نیز ادامه یافت که مذاکرات «واشنگتن» (۲۰۱۰) نمونه ای از آن بود؛ گفت وگوهایی که آن هم پس از چند هفته به شکست انجامید. بنابراین اوباما نتوانست یکی از مهمترین شعارهای انتخاباتی خود مبنی بر ایجاد صلح بین اعراب و اسراییل را اجرایی کند. او در ماه پایانی ریاست جمهوری خود (دی ماه) به اقدامی تاریخی علیه سیاست های تل آویو دست زد. آمریکا بر خلاف سنت دیرینه وتوی قطعنامه های ضدصهیونیستی، این بار قطعنامه شورای امنیت مبنی بر توقف شهرک سازی غیرقانونی این رژیم در سرزمین فلسطین اشغالی را وتو نکرد. البته پیشتر اختلاف آمریکا و رژیم صهیونیستی در مذاکرات هسته ای ایران و ۱+۵ خود را نشان داده بود. با وجود کارشکنی های فزاینده «بنیامین نتانیاهو» نخست وزیر رژیم صهیونیستی در مسیر توافق هسته ای ، اوباما تا پایان از برجام حمایت کرد.

*** مذاکره رو در رو با ایران برای حل اختلاف هسته ای
شکل گیری برجام و دستیابی ایران و ۱+۵ به توافق هسته ای در تیرماه پارسال، رخدادی بود که پس از مذاکرات فشرده و رودرروی وزیران امور خارجه و دیپلمات های ایرانی و آمریکایی صورت گرفت. تا پیش از فعالتر شدن آمریکایی در گفت وگوهای هسته ای، پیشرفت چندانی اتفاق نیافتاد چرا که آمریکا خود نخستین وضع کننده تحریم های هسته ای و غیرهسته ای علیه ایران بود.
در جریان مذاکرات، نشست های مختلفی در سطح وزیران امور خارجه، معاونان و کارشناسان جمهوری اسلامی ایران و آمریکا برگزار شد که در نهایت به برجام انجامید. در همین ارتباط، گفت وگوی تلفنی پانزده دقیقه ای رییسان جمهوری ۲ کشور در مهرماه ۱۳۹۲، از مهمترین رویداد دیپلماتیک بین ایران و آمریکا بود.

*** تصویب قانون «جاستا»
کنگره آمریکا اردیبهشت ماه ۱۳۹۵ قانون «عدالت در برابر حامیان تروریسم» موسوم به جاستا را به اتفاق آرا تصویب کرد؛ قانونی که بر اساس آن خانواده‌ های قربانیان حمله های ۱۱ سپتامبر می توانستند از دولت عربستان شکایت و ادعای غرامت کنند. اوباما اوایل مهرماه مصوبه کنگره را وتو و اظهار کرد که قانون جاستا به تیرگی روابط ۲ کشور می انجامد و این روش برای مبارزه با تروریسم سودمند نیست. چند روز پس از وتوی اوباما، مجلس نمایندگان امریکا با ۳۳۸ رای موافق در مقابل ۷۴ رای مخالف و مجلس سنای این کشور با ۹۷ رای موافق در مقابل یک رای مخالف، وتوی اوباما را باطل کردند. بنابراین با تبدیل مصوبه کنگره به قانون، خشم سران سعودی برانگیخته شد.

*** بحران اوکراین و تیرگی روابط واشنگتن و مسکو
پس از پایان دوره پرتنش جنگ سرد، بحران اوکراین بیش از هر موضوع دیگری به تیرگی روابط واشنگتن و مسکو دامن زده است. پس از همه پرسی سال ۲۰۱۴ که اکثریت قاطع مردم شبه جزیره کریمه به جدایی از اوکراین و الحاق به فدراسیون روسیه رای دادند بر این تیرگی افزوده شد.
آمریکا و متحدان اروپایی اش روسیه را به دخالت در امور اوکراین متهم می کنند و سران مسکو ضمن رد این اتهام ها، آمریکا و اروپا را مقصر گسترش تنش در شرق اروپا می دانند. با ادامه تنش های روسیه و غرب بر سر اوکراین، تحریم های زیادی بر مسکو تحمیل شد. تازه ترین اقدام های ضدروسی غرب به اواخر آذر و اوایل دی امسال برمی گردد که واشنگتن هفت تاجر، هشت شرکت و شماری از عوامل دولتی روسیه را در فهرست سیاه خود قرار داد؛ اقدامی که ناخرسندی سران مسکو را به همراه داشت.

*** گسترش همکاری های راهبردی آمریکا و اتحادیه اروپا
اتحادیه اروپا و آمریکا طی دهه های گذشته روابط پررونقی را تجربه کرده اند. بخشی از همکاری های ۲ طرف در حوزه دفاعی- امنیتی در قالب «پیمان آتلانتیک شمالی» (ناتو) شکل گرفته است. اوباما نیز طی حضور هشت ساله خود در کاخ سفید همواره از اهمیت این پیمان و پایبندی آمریکا به آن سخن گفته است. پس از روی کار آمدن ترامپ احتمال آن می رود که این موضوع وضعیتی دیگرگون به خود گیرد چرا که وی معتقد به کاهش هزینه های آمریکا در این پیمان است.
«قرارداد تجارت آزاد» (TTIP)از دیگر مواردی است که آمریکا و اتحادیه اروپا بر آن توافق کرده اند که البته با اعتراض هایی هایی نیز همراه بوده است. وزیران تجارت اروپا مهرماه امسال به اتفاق آرا اعلام کردند پیمان تجاری و سرمایه‌گذاری ترانس-آتلانتیک یا همان «تی.تی.آی.پی» در دوره ریاست‌ جمهوری باراک اوباما امضا نخواهد شد. در نتیجه باید منتظر تصمیم ترامپ در این زمینه باشیم. ترامپ در رقابت های انتخاباتی خود با این توافق نیز مخالفت کرده است. از دید بسیاری از ناظران، آمریکای دوره اوباما و اروپا در زمینه هایی چون مقابله با تروریسم، بحران های خاورمیانه به ویژه در مورد سوریه و همچنین موضوع اوکراین و تقابل با روسیه همسو عمل کرده اند.

*** پیمان تجارت آزاد دوسوی اقیانوس آرام
در دوره هشت ساله اوباما، توجه به شرق با هدف کاهش نفوذ چین در حوزه آسیا- اقیانوس آرام بیشتر شد که نمود آن انتشار راهبرد امنیتی «ثقل آسیا» در سال ۲۰۱۲ میلادی است. یکی از اقدام های آمریکا در همین پیوند، تلاش در جهت قوام بخشی به «پیمان تجارت آزاد دوسوی اقیانوس آرام» است که بهمن ماه ۱۳۹۴ امضا شد. این توافقنامه که ۱۲ کشور را در برمی گیرد، حاصل گفت وگوهای پنج ساله است. با این توافق، بزرگترین منطقه تجارت آزاد در جهان میان دوازده کشور دوسوی اقیانوس آرام ایجاد می شود. آمریکا، ژاپن، برونئی، مالزی، ویتنام، سنگاپور، استرالیا، زلاندنو، کانادا، مکزیک، شیلی و پرو از جمله اعضای دوازده گانه این پیمان اند. گفته می شود این پیمان ۴۰ درصد از کل معاملات تجاری جهان را شکل خواهد داد و مقصد بیش از ۶۰ درصد صادرات آمریکا را مشخص خواهد کرد. این توافق نگرانی مقام های چین را به همراه داشته است.

*** بهبود روابط واشنگتن و هاوانا پس از پنج دهه
روابط آمریکا و کوبا از سال ۱۹۵۹ میلادی به خاطر پیروزی انقلاب مردمی این کشور به رهبری «فیدل کاسترو» به طور کامل قطع شد. از آن زمان ۱۰ رییس جمهوری در آمریکا بر سر کار آمده اند اما تغییری در روابط این ۲ کشور مشاهده نشد و همواره کوبا زیر تحریم های آمریکا قرار داشت. در ادامه تیرگی روابط، ایالات متحده سال ۱۹۸۲ نام کوبا را در فهرست کشورهای حامی تروریسم جای داد.
در دوره اوباما اما تغییری شگرف در این روابط صورت گرفت. فروردین ماه ۱۳۹۴رییسان جمهوری ۲ کشور پس از ۵۰ سال نخستین بار در حاشیه نشست کشورهای قاره آمریکا در پاناما با یکدیگر دیدار و گفت وگو کردند. دیدار اوباما و «رائول کاسترو» رییس جمهوری کوبا به نیم قرن تیرگی روابط آنها پایان بخشید. در نتیجه، تیرماه پارسال سفارت کوبا در واشنگتن بازگشایی شد و ماه بعد (مرداد) پرچم آمریکا در سفارت این کشور در هاوانا به اهتزار در آمد. با این رخداد تاریخی، فصلی تازه در روابط ۲ کشور آغاز شد.
** گروه پژوهش و تحلیل خبری