مسوولیت پذیری اجتماعی یکی از مفاهیم بنیادین در حوزه علوم اجتماعی و جامعه‌ شناسی به شمار می رود که ارتباط تنگاتنگی با فرهنگ دارد. هر فردی در برابر خانواده‌اش و جامعه مسوول رفتار خود است و بی‌توجهی به آن انسان را دچار خودخواهی و پیوند او را با عناصر و عواملی که به نحوی در سرنوشت او مؤثر هستند، سست می کند.

بسیاری از جامعه‌ شناسان و صاحب نظران علوم اجتماعی بر این باور هستند که جامعه ایرانی در گذر از جامعه سنتی به مدرنیته آسیب‌های بسیاری را تحمل کرده و در اثر این حرکت در چند دهه گذشته زیر بناهای اساسی و حیاتی کشور دچار مشکل شده و در این میان فرهنگ مسوولیت پذیری و احترام به قانون نیز صدمه دیده است.

اینک آسیب‌های اجتماعی فراوانی جوامع انسانی از جمله ایران را تهدید می‌کند که اگر به آن ها توجه نشود تبدیل به بحران هایی غیرقابل جبرانی می شود.
رشد سریع استفاده از تلفن همراه در سطح جامعه و فراگیر شدن کاربرد آن از مهم ترین علت های بروز بحران ها و ناهنجاری های اجتماعی است. نهادینه شدن استفاده درست از یک فناوری کمک بسزایی در روند فرهنگ سازی و تغییر هنجارهای موجود در جامعه دارد و این مهم با اعمال دقیق راهکارهای ارایه شده به وسیله محققان و صاحب نظران میسر می شود.

خبر تلخ و غم انگیز حادثه آتش سوزی و فرو ریختن ساختمان پلاسکو تهران و تصویرهای تکان دهنده دیگری که در شبکه های اجتماعی و رسانه ملی پخش شد، در کنار صحنه ازدحام جمعیتی که راه ماشین های امدادی را مسدود کرده بودند و عکس های سلفی برخی افراد با ساختمان در حال سوختن، نشان از رفتارهایی دارد که گویای چالش‌های جدی اجتماعی و فرهنگی در این ارتباط است.

در این پیوند، پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا با «امان الله قرایی مقدم» جامعه شناس و «مجید ابهری» آسیب شناس و کارشناس علوم رفتاری به گفت وگو پرداخت تا به واکاوی کاربردهای نابهنجار از تلفن همراه در حوادث اجتماعی بپردازد.

** معطوف شدن مسوولیت اجتماعی مردم به مشارکت و همدلی
قرایی مقدم درباره اینکه مسوولیت اجتماعی مردم باید معطوف به مشارکت و همدلی باشد، اظهار داشت: فرهنگ ایرانی نمی تواند چیزی جزء مشارکت و همدلی باشد که متاسفانه هم اکنون این همیاری جای خود را به تصویر سازی با موبایل از غم و اندوه و حوادثی ناگوار همچون آتش سوزی در ساختمان پلاسکو و… داده است. رفتارهای خارج از اصول اخلاقی که بر باورهای فردی استوار است سبب می شود تا بر رفتار تمامی افراد در جامعه حاکم و به مرور به هنجار اجتماعی تبدیل و نگاه ها بر تصور فرهنگ وارداتی استوار شود.

ابهری در این زمینه با اشاره به اینکه سبک زندگی مردم جامعه زیربنای اساسی در کنش ها و واکنش ها در رفتارهای فردی و اجتماعی است، گفت: همواره باورهای دینی و فرهنگی ایرانیان در مسیر همدلی، همیاری، تعامل و کمک به نیازمندان به خصوص در حوادث و آسیب ها بوده است. متاسفانه در دهه های گذشته این سبک زندگی مردم با تقلید از دیگر جوامع از مسیر اصلی خود منحرف شده و این مساله باعث کاهش و کمرنگ شدن سرمایه های اجتماعی یعنی مشارکت شده است.

** تصویربرداری مردم از سوانح و اخلال در عملکرد امداد رسانی
قرایی مقدم ازدحام مردم و حاشیه های به وجود آمده در حادثه آتش سوزی ساختمان پلاسکو را عامل کندی امدادرسانی بیان کرد و گفت: حضور مردم و گرفتن فیلم و عکس از محل حادثه سبب شد تا عملیات گروه های امدادی به کندی پیش برود. افراد سعی می کردند به هر قیمتی که شده حتی با بالارفتن از ماشین های امدادی و آتش نشانی به گرفتن تصویر از خود و آتش سوزی بپردازند، در حالی که می دانستند شماری از هموطنان زیرآور ساختمان پلاسکو اسیر شده اند. دستگاه های نظارتی با اقتدار بیشتری باید اعمال قانون کنند تا افرادی را که همواره با تهیه فیلم، عکس و سلفی در امداد رسانی اخلال ایجاد می کنند و در مسیر خودروهای امدادی قرار می گیرند، شناسایی شوند و به مجازات برسند تا بخشی از آسیب های فرهنگی و اجتماعی برطرف شود.

ابهری همچنین در ارتباط با ازدحام مردم و اخلال در امر امداد رسانی اظهار داشت: افرادی که در فاجعه ساختمان پلاسکو مشغول فیلم برداری بودند نه تنها مانع انجام اقدام های ضروری گروه های امدادی مانند پلیس، آتش نشانی، اورژانس و … بودند بلکه باعث شدند تا ارایه خدمات به آسیب دیدگان با کندی روبه رو شود. در برخی از جوامع از اهمیت کار آتش نشانان، نیروهای امدادی و … فیلم ها و مستندهایی تهیه می شود تا مردم به اهمیت کار و خطرهای احتمالی آن ها پی ببرند اما در فرهنگ عمومی جامعه ما شاخصه هایی همچون ارزش های اجتماعی کمک به همنوع به مرور از میان می رود و جای خود را به گوشی در دست گرفتن و تهیه عکس و فیلم از غم و اندوه دیگران می دهد.

** تهیه عکس و فیلم برای رسانه های خارجی، انگیزه مردم از ازدحام
قرایی مقدم عامل اصلی تحریک مردم برای تهیه تصویر را تشویق رسانه های مختلف با عنوان «شهروند خبرنگار ما باشید» دانست و گفت: برخی از شبکه های خبری خارج از کشور مردم را تشویق می کنند تا به تهیه تصویر از صحنه حادثه ها و فرستاندن آن بپردازند و همه اینها با فرهنگ و تربیت افراد ارتباطی مستقیم دارد زیرا فردی که اعتماد به نفس پایینی دارد تلاش می کند تا خودش را با تهیه یک عکس مطرح و از این طریق توجه دیگران را به خود جلب کند.

ابهری هم در این زمینه به رقابت نابجای افراد در شبکه های اجتماعی و شبکه های خبری اشاره کرد و توضیح داد: متاسفانه رقابت های غیر منطقی در شبکه های اجتماعی و فضای مجازی را نباید نادیده گرفت و در کنار آن ها برخی شبکه های خبری خارج از کشور به دنبال سوء استفاده از مردم با نام خبرنگاران رایگان هستند که افراد نیز به دلیل حس دیده شدن دست به چنین رفتارهایی می زنند. از نظر علم رفتارشناسی اصلی ترین علت روانی و رفتاری گرفتن عکس سلفی نیاز به دیده شدن است که با ارسال عکس ها به گروه های اجتماعی تلاش دارند تا خود را مطرح و به لحاظ روانی راضی کنند.

** کاستی مسوولیت اجتماعی در هنگام بروز حوادث
قرایی مقدم با اشاره به چرایی این مساله که مسوولیت اجتماعی در هنگام بروز حوادث کاهش می یابد، گفت: هنگامی که تعامل های اجتماعی با مسایل سیاسی اشتباه گرفته و موضع گیری های فردی بر منافع عموم ترجیح داده می شود در این جا است که باید بگوییم مرزهای اخلاقی رو به انحطاط می رود. در حادثه ساختمان پلاسکو برخی از چهره های صاحب نظر به جای اینکه با عزم ملی برای همدردی و همدلی در جامعه کوشش کنند به دنبال تسویه حساب سیاسی از ماجرا بودند و هویت و نقش اصلی افراد که همان مسوولیت اجتماعی است در اینجا گم می شود. مشکلات اقتصادی، بیکاری و فقر بخشی از آسیب هایی هستند که به ناکامی های اجتماعی می انجامند و از منزلت انسانی افراد می کاهند و باعث از دست رفتن حس تعلق پذیری می شود. افراد به دلیل ناامیدی به آینده حس تعلق خاطر به جامعه ندارند و احساس نمی کنند که جزیی از این اجتماع هستند و در پی بروز چنین حوادثی از آن به عنوان سرگرمی، گرفتن عکس و سلفی ها استفاده می کنند.

ابهری در این پیوند گرفتن عکس سلفی را از پدیده های رواج رفتارهای ناخوشایند در سطح جامعه دانست و بیان داشت: ورود هر فناوری به جامعه همواره رفتارهای جدیدی را به همراه دارد به گونه ای که گاهی این رفتارها با آداب و رسوم، منطق،‌ ارزش های دینی و باورهای فرهنگی ما منطبق نیستند. گرفتن عکس یا همان سلفی با تلفن همراه یکی از فرایندهایی که در دهه گذشته به شکل ویروس فرهنگی در سطح جامعه رواج پیدا کرده و این اتفاق موجب بروز رفتارهای ناخوشایندی شده است.

بارها مشاهده کرده ایم که انسانی آغشته به خون پس از یک تصادف یا حادثه دست نیاز یا طلب یاری به طرف رهگذران و شهروندان دراز کرده اما فردی نه تنها به او کمک نمی کند بلکه جمعیتی انبوه تلفن همراه به دست در حال عکس برداری، فیلم برداری و گرفتن عکس سلفی با فرد یا صحنه حادثه هستند و این جای تعجب دارد. چند روز قبل در پایتخت سانحه ای فجیع در یکی از قدیمی ترین ساختمان های شهر رخ داد و بار دیگر با افرادی روبه رو شدیم که به خاطر رقابت برای عکس برداری و فیلم گرفتن از صحنه آتش سوزی و آتش نشانان فداکار و ایثار گر با تبسم و خنده مشغول سلفی گرفتن بوده اند که در اینجا باید پرسید که این رفتارها چه توجیهی دارد و نشان از چه چیزی است.

** نوع دوستی و همبستگی ملی در تقدیر از آتش نشانان
قرایی مقدم نوع دوستی مردم جامعه در حوادثی مانند آتش سوزی ساختمان پلاسکو را ستودنی دانست و افزود: ایستادن مردم در صف های طولانی اهدای خون نوعی دیگر از احساسات پاک و نوع دوستی افراد جامعه که نشانه هایی از هیجانی بودن ایرانیان را نشان می دهد. نهادهای فرهنگی، ‌رسانه‌ها و فرهنگ‌سازان جامعه و … که بخشی از مردم از آنها الگو می‌گیرند می‌توانند به این احساسات جهت دهند و آن را در مسیر درستی هدایت کنند، اما غفلت از این موضوع می‌تواند هیجانات مردم را در محوری دیگر جهت‌دهی کند.

ابهری در ادامه با اشاره به لزوم تقدیر از فداکاری آتش نشانان که برای نجات جان هموطنان خویش از خودگذشتگی می کنند، بیان داشت: باید کاری کرد که به جای ساختن هشتک میان مردم برای اهداف سیاسی، هشتکی برای جلوگیری از حادثه ها در شب چهارشنبه سوری تولید شود. مردم دیگر جوامع در هنگام بروز بلایای طبیعی و آسیب های محیطی همواره برای تقدیر و ادای احترام به کشته شدگان حوادث کشور با روشن کردن شمع و گل افشانی از آنان تجلیل می کنند حال چه خوب است که مردم ایران برای زنده نگه داشتن یاد این آتش نشانان سرافراز با استفاده نکردن از مواد منفجره و مترقه در مراسم آیینی چهارشنبه سوری یاد و نام آن ها را جاوید نگاه دارند.

**راهکارهای آموزش به مردم در زمان رویارویی با بحران
قرایی مقدم در ارتباط با لزوم فراهم آوردن بسترهای لازم برای مواجهه با بحران، تصریح کرد: حادثه پلاسکو زنگ خطری برای تمام جامعه و به خصوص مسوولان بود. باید مسوولان ستاد بحران اقدام های لازم را برای ارتقای فرهنگ و آموزش های لازم به مردم انجام دهند. متولیان امر باید به صورت جدی در جهت اعمال قوانین و ضوابط حتی به صورت سخت‌گیرانه عمل کنند. تجهیزات، ظرفیت ها و امکانات لازم برای رویارویی با حوادث باید در تمامی دستگاه ها به روز شوند و بسترهای لازم در جهت مواجهه با بحران ها فراهم شود. وقوع حادثه پلاسکو زنگ خطری برای تمامی نواحی شهر تهران و حتی دیگر شهرهای کشور است تا بافت های فرسوده و ساختمان های قدیمی را ایمن سازی کنند.

ضرورت ارتقای فرهنگ و آموزش‌های تخصصی لازم به مردم در هنگام آسیب های محیطی از مهم ترین مقوله ها در مدیریت بحران است زیرا شهروندان از جمله عوامل همکار و یاری‌رسان در رویارویی با حوادث هستند که می‌توانند نقش بسیار کلیدی و حساس در هنگام وقوع حوادث و پس از آن داشته باشند.

ابهری نیز فرهنگ سازی و مخالفت با این گونه رفتارها را که در روند امدادرسانی اخلال ایجاد می کند، لازم و ضروری دانست و گفت: فرهنگ سازی و مخالفت با این رفتارها باید از صداوسیما آغاز شود، رسانه ها باید به وظایف و رسالت اجتماعی و انسانی خویش در راستای آگاه سازی افراد جامعه عمل کنند و به مردم آموزش دهند که در هنگام بروز حوادث و سوانح، چه رفتاری باید بروز دهند.

** چگونگی جلوگیری از تکرار حوادث مشابه و توجه به بافت های فرسوده شهری
قرایی مقدم در ارتباط با چگونگی جلوگیری از تکرار حوادث مشابه گفت: نهادهای مسوول و مدیران شهری می بایست که با افزایش نظارت بر سازه های فرسوده و مکلف کردن مالکان برای ایجاد امکانات اطفای حریق در این ساختمان ها، نسبت به مشکلات ایمنی این بناها هشدارهای لازم را به آنها بدهند و رسانه ها و گروه های خبری نیز با آموزش و آگاهی رسانی افراد جامعه، آنها را از خطرهای احتمالی در این گونه سوانح آگاه سازند.

ابهری در پایان ضرورت توجه به ترمیم بافت فرسوده شهری را لازم دانست و اظهار داشت: بافت های فرسوده شهری یکی از مرکزهای خطرآفرین هستند که برخی از افراد به خاطر پاره ای از مسایل اجرایی در مقابل اخطارها و درخواست ها برای ایمن سازی و یا نوسازی مقاومت می کنند و در هنگام بروز حادثه با آسیب های جانی و مالی مواجه می شوند. لازم است که رسانه ها با تهیه فیلم ها، مستندها و کلیپ های آموزشی خطرهای جدی و بحرانی این گونه بافت ها را به مردم اطلاع رسانی کنند تا ساکنان و مسوولان مربوطه اقدام ها و تدابیر لازم را در این زمینه بیندیشند. حادثه آتش سوزی و فروریختن ساختمان پلاسکو را باید به مثابه هشدار و بیدار باشی برای جامعه ایرانی دانست تا هر چه زودتر راه بر خطاهای سازمانی و ساختاری و فرهنگی بسته شود.