یادداشت/سوگواره های سنتی خراسان جنوبی از تعزیه های حر تا روضه علی اکبر(ع)

ملیحه زرین پور
وقتی قرار است از عشق مردم یک سرزمین به پیشوای بزرگ و آزادمردی که محبتش زمان و مکان ندارد بگویی، پیر و جوان و شهری و روستایی همه هم کاسه می شوند.اما وقتی بخواهی عزاداری های مردمان مختلف را در اندوه این بزرگ مرد به تصویر بکشی آئین ها و سنت هایی در مقابل دیدگان قرار می گیرند که هر یک زبان و سنت های مردم آن منطقه را روایت می‌کنند. خراسان جنوبی هم مانند همه استان های این آب و خاک مردمی دوستدار اهل بیت(ع) دارد و از قدیم‌الایام آیین ها و سوگواره های سنتی ویژه این استان در میان آن‌ها رواج داشته است. بوی محرم که می آید علم بندانی و آئین های سنتی بیرجندی ها هم آغاز می شود و خانه های مختلف مردم این دیار برای برگزاری روضه ها و سوگواره های سنتی و محلی لحظه شماری می کنند. «عباس سروری»، مسئول کانون مداحان بیرجند و مسئول کانون قرآن امام علی(ع) این استان یکی از مداحان قدیمی و به نام این شهر است که از سوگواره های سنتی خراسان جنوبی برایمان می گوید.
*خود را بیشتر معرفی کنید و بفرمایید که از چه زمانی و چرا وارد عرصه مداحی شدید؟
از دوران نوجوانی و به تشویق پدرم وارد عرصه مداحی شدم و در سن ۱۰-۱۲ سالگی از محضر اساتیدی همچون استاد چهره آسا و لبافی و همچنین استاد علیزاده برای آموزش مداحی بهره برده ام.
*مداحی در این استان بیشتر با چه سبک و سیاقی خوانده می شود؟ و بیشترین مخاطبان شما در این سبک چه اقشاری هستند؟
در حال حاضر سبک و سیاقی که در مداحی های استان خراسان جنوبی و در شهرستان بیرجند اجرا می شود همان سبک و سیاقی است که در مساجد سراسر کشور و تهران اجرا می شود. چرا که جوانان ذاکر ما بیشتر به سمت سبک های جدید گرایش دارند و به دنبال ملودی و آهنگ هستند. اما در هر صورت بحث مداحی اصیل و سنتی هم در این شهر بسیار رواج دارد و با استقبال خوبی هم مواجه است. بنده خود نیز یکی از مداحان سنتی هستم که بیشتر از اشعار و سوگواره های سنتی و محلی در مراسمات استفاده می کنم. اساتیدی همچون حاج آقای انسانی و استاد خورشیدی هم از مداحان معروف خراسان جنوبی، سبک و سیاق مداحی های سنتی و محلی را در مراسمات خود استفاده می کنند. اما گرایش جوانان ما الان همان سبک های جدید است و مداح گاهی تلفیقی از سبک های سنتی و سبک های جدید را با ملودی‌های جدید اجرا می کنند.
* از سوگواره های محلی و معروف خراسان جنوبی بگویید؟
از سوگواره ها و آئین های عزاداری محلی این استان می توان به سینه زنی، زنجیرزنی، روضه خوانی، علم بندان، علم گردانی، نخل بندی، نخل گردانی، مشعل گردانی، شبیه گردانی و تعزیه خوانی اشاره کرد. معمولا در بیرجند بیشتر هیئت های قدیمی زنجیرزنی و سینه زنی، از شب هشتم محرم عزاداری های خود را شروع می کنند و این آئین تا شام غریبان ادامه دارد؛ اوج عزاداری و زنجیرزنی شهرستان بیرجند همین چهار روز است. روضه های خانگی و مجالس تعزیه و شبیه خوانی هم در این استان برقرار است و در آن بیشتر از روضه ها و تعزیه های حر، حضرت امام حسین(ع)، حضرت علی اکبر(ع) و حضرت ابوالفضل(ع) استفاده می شود و در آن شرح رشادت ها و ایثار این بزرگان برای مردم عزادار به زبان شعر و سوگواری ادا می شود.
*مردم چقدر از این سوگواره ها استقبال دارند؟
استقبال مردم خیلی خوب است مثلا همین هیأت یا ثارا… حسین، حداقل دو هزار نفر فقط جوان دارد. هیئت متوسلین به امیرالمؤمنین(ع) هم همین‌طور. در شب های محرم برای عزاداری امام حسین(ع) نزدیک به سه هزار نفر جوان شرکت می‌کنند.
* به عنوان یک فرد فرهنگی و فعال در عرصه ادبیات محرم جایگاه سوگواره های محلی را در انتقال ارزش های عاشورا و تاسوعا و قیام امام حسین(ع) به مردم چگونه ارزیابی می کنید؟
به اعتقاد من هیئت های ما امروز کمتر شبیه گذشته است. شاید یکی از دلایل آن، اشعاری است که غالبا در این سوگواره ها خوانده می شود. در قدیم تعزیه برگزار می شد و آن اتفاقی که در کربلا افتاده را به صورت شعر بیان میکرد یعنی دقیقا داستان کربلا را برای مردم بیان می کرد و در انتهایش و یا لابه لای اشعار پیام میداد، یعنی می گفت حسین(ع) به خاطر این قیام کرد، حسین(ع) قیام کرد که امربه معروف و نهی از منکر کند.
ولی متأسفانه الان ما این را نداریم و فقط مردم می آیند احساس خودشان را بیان می کنند؛ مثلا در اشعار امروزی شما توجه کنید می گوید من حسین این هستم این کار بکن آن کار بکن و ما پیام موثری در آن نمی بینیم. در صورتی که مقام معظم رهبری فرمودند”اشعار ما باید پیام داشته باشد”. سوگواره ای که اجرا شود اگر پیام داشته باشد برای مردم خوب است؛ سوگواره ای که پیام داشته باشد برای جوان تأثیرگذار است، آیا این جوان بعد از محرم تغییری در خود احساس خواهد کرد؟ من و امثال من باید در سوگواره پند و اندرزی داشته باشیم که جوان تکانی بخورد.
قبلا پای منبر مرحوم کافی وقتی یک روضه ای خوانده می شد بعد می دیدی چند نفر شفا گرفتند چرا الان این چیزها نیست اصلا چرا این روضه ها تأثیر ندارد؟ چون ادبیات ما فقط شده احساسی و مداحان به جای کاربرد سوگواره ها و اشعار سنتی مداحی از الفاظی چون قربونت بشم، قربون چشمات، فدای ابروهات در برابر شخصیتی چون امام حسین(ع) استفاده می کنند. مگر امام‌حسین(ع) فقط چشم و ابرو داشت مگر حضرت ابوالفضل(ع) فقط چشم و ابرو داشت؟ حضرت ابوالفضل(ع) ادب داشت، آن چیزی که حضرت ابوالفضل(ع) را بزرگ کرد ادب حضرت ابوالفضل بود، ما در اشعار امروزی مان از شخصیت اصلی حضرت زینب(س) غافلیم. از کار بزرگی که انجام دادند. از خفقان و جهالتی که به دست حضرت زینب(س) دیوارش فرو ریخت حرفی نمیزنیم. می آییم حضرت زینب(س) را فقط یک زنی که به او ظلم شده ترسیم می کنیم، این اگرچه درست هست و خودش روضه ای جداگانه دارد اما کافی نیست. حق مطلب ادا نمی شود. خب این زن در آن همه بلا و مصیبت چه کرد؟ یک تنه به جنگ چه چیزی رفت؟ این را باید در مرثیه هایمان بگوییم اگر حضرت زینبی نبود عاشورایی نبود خطبه این بزرگوار بود که باعث شده عاشورا زنده بماند. ما باید چنین پیام هایی در محتوای سوگواره ها به مردم منتقل کنیم.