به بهانه ۱۷ آذر سالروز درگذشت حسین مگی: سرباز فداکار وطن

حسین افضلیان-بیرجند

 هفدهم آذرماه سالروز درگذشت شادروان حسین مکّی، نویسنده، مورخ، روزنامه نگار، سیاستمدار و از چهره‌های فعال و سرشناس عصر مصدّق و از نامداران عرصهٔ مبارزه برای ملّی شدن صنعت نفت ایران است.
همو بود که به اذعان دوست و دشمن «سرباز فداکار وطن» لقب گرفت چرا که در عرصهٔ نبرد با امپریالست و استعمار پیر بریتانیا، زبان به اعتراضی جدّی گشود، تا جایی که در ماجرای خلع ید از شرکت نفت انگلیس یکی از چهره های اثر گذار و ماندگار آن ایام گردید.
نحوه بیان و طرز فکرش با دیگران متفاوت بود و در اغلب اوقات با تندی و قاطعیت، از حرکت عظیمِ سالهای نهضت ملّی شدن صنعت نفت و از مبارزاتِ خود و یارانش دفاع می کرد. حسین مکّی پس از شهریور ۱۳۲۰ و با به وجود آمدن فضای جدید سیاسی، رسماً فعالیت خود را در مطبوعات کشور آغاز کرد و به عنوان روزنامه نگار در روزنامه های مهر ایران، کیهان، اطلاعات، اطلاعات هفتگی و مجلهٔ آینده، اقدام به نوشتن مقالاتی نمود که در این اثنا ضمن آشنایی با شخصیت های علمی و فرهنگی آن عصر همانند مرحوم محمّدتقی بهار، زمینهٔ تدوین سه جلد از تاریخ بیست ساله را نیز مهیا نمود. چنانکه پس از چاپ این سه جلد ؛ مطالبی را نیز در اغلب جراید و مجلات مهّم آن روز پایتخت در ارتباط با تاریخ بیست ساله منتشر ساخت و همین امر سبب گردید که موضوع در شورای عالی فرهنگ آن زمان مورد بررسی قرار گرفت و نشانِ علمی وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه به وی اعطا گردید.
در عرصهٔ فعالیتهای سیاسی، مکی در مجلس پانزدهم به نمایندگی از مردم اراک انتخاب شد. وی در سال ۱۳۲۶ پس از بازنگری در مواضع سیاسی خود، در دوران دولت رزم آرا و ساعد به مخالفت با قرارداد گس- گلشائیان پرداخت و در همین ایام با همکاری دکتر مظفر بقایی حزب اقلیت را تشکیل داد.
در مجلس شانزدهم به نمایندگی مردم تهران انتخاب و در همین دوره مخبر کمسیون نفت و عضو کمسیون مختلط جهت خلع ید از شرکت نفت انگلیس بوده و مبارزهٔ آشکاری را با دولت رزم آرا آغاز نمود، آنچنان که بی پروا و با اقتدار، مخالفتهای خود را ابراز می داشت.
مکّی در دورهٔ هفدهم مجلس شورای ملّی با حمایت دکتر مصدّق به عنوان نماینده اوّل مردم تهران مجدداً راهی مجلس شد. او در دولت دکتر مصدّق به عنوان مشاور نخست وزیر و یکی از اعضای هیأت خلع ید از شرکت نفت انگلیس برگزیده و برای تحقق این امر عازم خوزستان گردید. وی ضمن آنکه مسئولیت امور عمرانی خوزستان را برعهده گرفت، در سال ۱۳۳۰ موفق شد همه تابلوهای متعلق به شرکت نفت انگلیس را پایین آورد. وی سپس در رأس همین هیأت برای دستیابی به اهداف نهضت ملّی به خارج از کشور سفر نمود. زنده یاد حسین مکّی در شمار افرادی بود که تهدید به جلوگیری از صادرات نفت ایران نمود و به همین علت روزنامه ها به او لقب «سرباز فداکار وطن» را دادند.  در شهریور ۱۳۳۱ بنا به دعوت بانک جهانی از سوی دکتر مصدّق عازم آمریکا شد تا حمایت بانک جهانی را از موضع دولتِ ملّی ایران در مسئله نفت به دست آورد.  حسین مکّی با وجود همفکری و همسویی با دکتر مصدق، از منتقدان او نیز محسوب می شود اما چه بخواهیم و چه نخواهیم مکّی یکی از یاران وی و از سکانداران اصلی قیام ۳۰ تیر بود که زمینه ساز بازگشت دوبارهٔ مصدّق به نخست وزیری گردید.
وی پس از کودتای ۲۸ مرداد هنگامی که زاهدی در جلسه ای خبر اعدام احتمالی دکتر مصدّق را اعلام نمود، ناگهان فریاد کشید و گفت: «آن کس که بتواند دکتر مصدّق را اعدام نماید از مادر زائیده نشده است!»
مکّی سالها پس از سقوط دولت ملّی، در سال ۱۳۳۹ به اتفاق دکتر مظفر بقایی سازمان «نگهبان آزادی» را بنیان نهاد و علیه انتخابات تابستانی دوره بیستم مجلس اعلام جرم کرد. لذا پس از مدّت کوتاهی که از فعالیت این سازمان جلوگیری شد، مکّی نیز از فعالیتهای سیاسی تا حدود زیادی فاصله گرفت و به کار تدوین و تحقیق تاریخ معاصر ایران پرداخت.
پس از انقلاب اسلامی، مکّی دنبالهٔ تدوین تاریخ بیست ساله را ادامه داده و پنج مجلد دیگر آن را منتشر کرد که مجموعاً این اثر در هشت جلد منتشر شده است.  از دیگر آثار وی می توان به کتاب سیاه، زندگی سید حسن مدرّس، وقایع سی تیر، زندگی سیاسی سلطان احمد شاه قاجار، زندگی میرزا تقی خان امیرکبیر، مقدمهٔ دیوان فرخی یزدی، مجموعه نطق های دکتر مصدّق، نفت و نطق مکّی، خاطرات سیاسی، گلستان ادب و … اشاره نمود.
سرانجام حسین مکّی پس از سالها مبارزه و تلاش سیاسی و فرهنگی در هفدهم آذرماه سال ۱۳۷۸ بر اثر بیماری سرطان ریه در تهران درگذشت و در مقبره هنرمندان مدفون گردید.
یادش گرامی و خاطرهٔ تلاش هایش مستدام باد.