تا همین اواخر، روان شناسان به ما آموخته بودند که کودک موجودی کاملاً خودخواه و دربست در پی ارضای نیازهای شخصی خویش است. اما تحقیقات تازه تر روان شناسی این آموزه ها را با تردیدهایی جدی مواجه کرده است.

کم نیستند افرادی که معتقدند در زمانه فعلی، فرزندان زیاد به فکر والدین خود نیستند چه رسد به دیگران. امروزه این تصور وجود دارد که به دلیل تغییر شرایط و سبک زندگی، نسبت به گذشته، نوع دوستی و نیکوکاری کمتر شده و هر کس بیشتر به فکر خویش است. این موضوع ممکن است برای برخی از والدین این دغدغه را ایجاد کند که در سنین کودکی، راههایی را پیدا کنند تا از طریق آنها بتوان به افزایش روحیه نوع دوستی در کودکان پرداخت. این موضوعی مهم است که لازم است مورد توجه مربیان و معلمان هم قرار گیرد.

به راستی برای افزایش نوع دوستی در کودکان چه می توان کرد و از کجا باید شروع کنیم؟

تا همین اواخر، روان شناسان به ما آموخته بودند که کودک موجودی کاملاً خودخواه و دربست در پی ارضای نیازهای شخصی خویش است. اما تحقیقات تازه تر روان شناسی این آموزه ها را با تردیدهایی جدی مواجه کرده است. برای نمونه، فلیکس وارنکن، روان شناس موسسه ماکس پلانک در لایپزیک آلمان، طی سه سال اخیر با تحقیقاتی، رفتار نوع دوستانه کودکان کم سن و سال را بررسی کرده است.

او در مطالعات خود یک آزمایش تجربی انجام داد، به این شکل که شیئی را از روی یک نردبان به کف اتاقی که در آن بچه های کوچک بودند می انداخت (۱۵ مرتبه این کار تکرار می شد) و سپس بررسی می کرد که آیا بچه های خردسال شیء را برمی دارند به او بدهند یا خیر. این روان شناس براساس مطالعات نتیجه گیری کرده که «انگیزه های خودخواهانه و نوع دوستانه از همان آغاز حیات در درون کودک در حال تعارض و رقابت با همند، ولی بزرگ  ترها می توانند تمایلات ذاتی نوع دوستانه و مطلوب را در بچه ها بارورتر کنند و پرورش دهند.»در حقیقت، والدین، معلمان و مصلحان جامعه می توانند با اعمال و کردار خود بچه ها را نوع دوست  تر و نیکوکارتر کنند. اما چگونه؟

آموزش نوع دوستی در خانه

همان گونه که ذکر شد، انواع تحقیقات چند سال اخیر نشان می دهد که حتی نوزادان ۱۸ تا ۲۴ ماهه هم شواهدی از رفتار نوع دوستانه از خود بروز می دهند. این موضوع نشان می دهد که حتی خردسالانی که هنوز چندان هم اجتماعی نشده اند به طور فطری آماده کمک به دیگرانند. اما نکته مهم آن است که والدین به عنوان سرمشق های کودک نقشی حیاتی در بروز و توسعه رفتارهای فوق در بچه ها دارند.تحقیقان نشان می دهد که اگر والدین خود عمل یا رفتار نیکوکارانه انجام دهند و فرزند آن را ببیند و رابطه والدین و کودک خوب باشد، کودک با احتمال بسیار زیاد فردی نوع دوست خواهد شد.

پروفسور گیل کلاری در مجله «رشد کودک» در این زمینه می نویسد: «نیکوکارانی که تعهد به انجام کارهای نوع دوستانه دارند والدینی داشته اند که خود فعالیت های یاری رسان داشته اند، از این طریق سرمشق های خوبی برای بچه هایشان بوده اند و در عین حال، روابط والد    فرزندی در خانواده آنها خوب بوده است. اما کسانی که چندان گرایش های نوع دوستانه نداشته یا پس از شروع کار خیر آن را ادامه نداده اند نه والدینشان سرمشق های خوبی برای آنان در زمینه نیکوکاری بوده اند، نه رابطه خوبی با پدر و مادرشان داشته اند.» کلاری در این زمینه مسئله ای را بیان می کند که بسیار اهمیت دارد. می گوید: «بچه ها به آنچه والدین انجام می دهند توجه می کنند، نه به صرف حرف هایی که آنان می زنند. بچه ها در صورتی که رابطه خوبی با پدر و مادرشان داشته باشند، احتمالاً بیشتر، آنها را سرمشق خود در رفتار نوع دوستانه قرار می دهند.»

آموزش نوع دوستی در مدرسه

اما والدین تنها کسانی نیستند که بر نوع دوست شدن بچه ها اثر می گذارند. معلم ها هم در این زمینه نقش مهمی دارند. پروفسور الیوت ارونسون از دانشگاه کالیفرنیا نشان داده که اگر به جای رقابت و چشم و همچشمی مخرب، به دانش آموزان کار مشارکتی را بیاموزیم و به دانش آموزان یاد دهیم که به کودکان دیگری که چندان وضعیت تحصیلی یا اجتماعی مناسبی ندارند کمک کنند، آنان احتمالاً همدل تر می شوند و از پیشداوری علیه دیگران بیشتر پرهیز می کنند. ارونسون معتقد است که باید بچه ها درک کنند که لازم است به حرف های بچه های جوامع دیگر گوش بدهند و به فکر هم باشند. این آزمون خوبی برای تعیین سطح همدلی و نوع دوستی دانش آموزان است، چون همدلی یک شاخص اصلی نوع دوستی در آدمی است.

کودکان نوع دوست، بزرگسالان نوع دوست

بررسی ها نشان می دهد که کودکان نوع دوست به بزرگسالانی نوع دوست تبدیل می شوند. دکتر نانسی ایزنبرگ در این مورد از «استدلال اخلاقی دگرمحور» یاد می کند و معتقد است کودکانی که در دوران بچگی خود به خود (و نه در پاسخ به یک درخواست) اعمال جامعه یار و پسندیده انجام می دهند در بزرگسالی به سمت «استدلال اخلاقی دگرمحور» روی می آورند. ایزنبرگ می گوید کسانی که رفتارهای نوع دوستانه ای در کودکی دارند در دهه بیست  سالگی عمرشان هم به همان شکل عمل می کردند.

قصه خوانی عملی مفید در تقویت روحیه نوع دوستی

یک روانشناس معتقد است: قصه می تواند در پرورش حس زیبایی شناسی کودک اثرگذار باشد، چرا که قصه کودک را متوجه دنیای اطراف خود می کند.
نسرین نازیی، روانشناس کرمانشاهی اینطور می گوید که: قصه ابزاری مطمئن برای آموزش چگونه زندگی کردن و نحوه غلبه بر مشکلات است.
وی با اشاره به اینکه کشش و جذبه قصه سبب انبساط خاطر کودک می شود و تاثیر عمیقی بر شکل دهی روند زندگی او دارد، افزود: کودک از جهان داخل قصه به جهان مطلوب و آرمانی خود می رسد و خود را برای زندگی در جامعه آماده می کند.
نازیی از قصه به عنوان بهترین ابزار جهت پرورش قوه تخیل کودک یاد و تاکید کرد: قصه باید به گونه ای انتخاب شود که کودک را به خلاقیت در بزرگسالی برساند.

به گفته این روانشناس کرمانشاهی، قصه حس نوع دوستی را در کودک تقویت می کند و از این حیث پرداختن به آن از اهمیت زیادی برخوردار است.
وی ادامه داد: قصه می تواند در پرورش حس زیبایی شناسی کودک اثرگذار باشد، چرا که قصه کودک را متوجه دنیای اطراف خود می کند.
نازیی افزود: قصه از سوی دیگر سبب افزایش دایره لغات کودک می شود، زیرا کودک در سنین حدود ۶ سالگی باید حدود دو هزار کلمه را در گنجینه لغات خود داشته باشد.
وی معتقد است: قصه بایستی متناسب با ویژگی های رشدی فرد انتخاب شود تا بتواند تاثیر واقعی خود را بر او بگذارد.
به گفته این روانشناس، باید شرایطی را فراهم کنیم که نتیجه و پایان قصه را به کودک واگذار کنیم، چرا که در این صورت نحوه درست فکر کردن را به او آموخته ایم.
بازگذاشتن پایان داستان سبب تقویت تفکر واگرا در کودک می شود، به این معنا که او یاد می گیرد، در صورت مواجهه با مشکلات راه حل های مختلفی را در ذهن خود پیدا کرده و بهترین آنها را برگزیند.
آنچه که اهمیت دارد این است که پرداختن به قصه در جامعه کنونی ما در حال کمرنگ شدن است و این مسئله لزوم توجه بیشتر به این مقوله را نشان می دهد.