توافق هسته ای ایران و ۱+۵ و به دنبال آن لغو تحریم ها در سایه اجرای «برنامه جامع اقدام مشترک» (برجام)، گشایش های اقتصادی چشمگیری برای اقتصاد ایران که مدت ها در تنگنای تحریم های بین المللی بود، به همراه آورده است.
یکی از بندهای روشن برجام، لغو ممنوعیت فروش هواپیما به ایران است که به دنبال اجرای آن، گفت وگوهای مسوولان و مدیران وزارت راه و شهرسازی ایران با شرکت های هواپیماساز خارجی برای خرید هواپیما و قطعات آن به شکلی جدی تر از قبل دنبال شد. در سفر رییس جمهوری و هیات دولت به اروپا در بهمن ماه پارسال، پیش نویس خرید ۱۱۸ فروند هواپیما از شرکت فرانسوی «ایرباس» به ارزش ۱۰٫۵ میلیارد دلار به امضا رسید. به دنبال آن، شرکت هواپیماسازی آمریکایی «بویینگ» هم به منظور فروش تولیدهای خود با ایران مذاکره کرد. البته شرکت هایی مانند «امبرائر» برزیل و «بمباردیر» کانادا نیز برای ورود به بازار ایران ابزار تمایل کردند و گفت وگوهای اولیه بین ۲ طرف صورت گرفت.
با وجود استقبال شرکت های هواپیماسازی برای ورود به آسمان ایران، شماری از منتقدان توافق هسته ای در برابر خرید هواپیماهای نو برای ناوگان هوایی کشور ابراز مخالفت کردند. این در حالی است که خرید و ورود هواپیماهای نو به کشور کاهش خطرپذیری و سانحه های هوایی و نیز افزایش سفرهای هوایی را در پی خواهد داشت چراکه اکنون نیمی از ناوگان هوایی ایران به دلیلی فرسودگی یا نداشتن قطعات مورد نیاز زمین گیر شده است.
از ۲۶۶ فروند هواپیمای موجود در ناوگان هوایی کشورمان، ۱۵۶ فروند میانگین ۲۳ سال عمر دارند و از تمام هواپیماهای متعلق به شرکت های هواپیمایی تنها ۱۲ فروند آن محصول سال های پس از سال ۲۰۰۰ میلادی است. چالش های ناوگان هوایی کشورمان تا اندازه ای است که به عنوان نمونه شرکت هواپیمایی «ایران ایر» (هما) به عنوان شرکت هواپیمایی ملی ایران اکنون ۵۳ فروند هواپیما در اختیار دارد که از این تعداد، ۳۱ فروند غیرفعال اند.
فرسودگی ناوگان هوایی کشور، نه تنها خطرپذیری سفرهای هوایی را افزایش داده، بلکه افزایش هزینه های سوخت، نگهداری و تعمیرات ناوگان را نیز درپی داشته است. این شرایط نشان می دهد که ناوگان ایران به شدت نیازمند نوسازی است. در این میان، شرکت های هواپیماسازی از قرارداد تجاری با ایران سود خواهند برد چرا که معامله با ایران گردش مالی قابل توجهی را نصیب آنها می کند. همین منفعت مالی است که اکنون باعث رقابت تنگاتنگ شرکت های خارجی برای دستیابی به بازار ایران شده است.
تاکنون نمایندگان ایرباس ۲ بار و نمایندگان شرکت هواپیمایی بویینگ یک بار به ایران آمده اند تا مذاکره درباره فروش هواپیما به ایران را به نتیجه برسانند اما در این میان، شاهد کارشکنی هایی در آمریکا بوده ایم.
در تازه ترین این کارشکنی ها، جمهوریخواهان آمریکایی که اکثریت کنگره را در اختیار دارند، طرح ممنوعیت شرکت بویینگ در فروش هواپیما به ایران را تصویب کردند. به گفته «ری کانر» مدیر اجرایی شرکت هواپیمایی بویینگ، اگر توافق بویینگ برای فروش هواپیماهای مسافربری به ایران در کنگره آمریکا ممنوع شود، سایر شرکت های آمریکایی که قطعات مورد نیاز رقیبان این شرکت را تامین می کنند نیز باید مشمول این ممنوعیت قرار بگیرند.
در این ارتباط، قرار بود نخستین سری ایرباس های جدید در خرداد ماه امسال وارد ناوگان هوایی کشورمان شوند اما در تاریخ تازه ای که «عباس آخوندی» وزیر راه و شهرسازی اعلام کرد، هواپیماهای جدید به شرط صدور مجوز «اوفک» (دفتر کنترل دارایی های وزارت خزانه داری آمریکا)، در ماه های پاییز به ناوگان شرکت های هواپیمایی خواهند پیوست.
طبق گفته وزیر راه و شهرسازی، بازار هوایی ایران یک بازار ۸۰ میلیارد دلاری برای هواپیماسازان است و پس از برجام شرکت های متعددی برای فروش هواپیما به ایران اعلام آمادگی کرده اند و دست شرکت های هواپیمایی برای انتخاب گزینه های خارجی باز است.
همچنان که در زمینه صراحت بند مربوط به فروش هواپیما در برجام و کارشکنی تندروهای آمریکایی گفته شد، رای نمایندگان در کنگره آمریکا مبنی بر ممنوعیت فروش هواپیما به ایران سنگ بزرگی پیش روی شرکت هواپیمایی بویینگ افکنده است. در این پیوند، ادعای احتمال تغییر کاربری هواپیما از طرف ایران، مهمترین توجیه این اقدام بوده است. البته پیش از این، رییس جمهوری آمریکا از وتو کردن هر تصمیمی علیه برجام سخن گفته بود.
به دنبال این تصمیم قانونگذاران آمریکایی، وزارت راه و شهرسازی برای نوسازی صنعت هوایی کشور تنها به چند گزینه موجود اکتفا نکرد و چندی پیش با شرکت هواپیمایی «میتسوبیشی» ژاپن برای خرید ۲۵ فروند هواپیما به مذاکره پرداخت.
ایران هم اکنون، به طور همزمان با چهار شرکت هواپیماسازی بویینگ، ایرباس، میتسوبیشی و «ای تی آر» (ATR) ایتالیا در حال مذاکره است. در صورت به سرانجام نرسیدن هریک از مذاکره ها، ایران با شرکت دیگری به توافق خواهد رسید. البته وزیر راه و شهرسازی از نهایی شدن قرارداد خرید هواپیما از شرکت ایرباس در آینده ای نزدیک، خبر داده است.
صنعت هوایی ایران تا پایان موعد مقرر در سند چشم انداز ۱۴۰۴ به حدود ۵۰۰ فروند هواپیمای جدید نیاز دارد و همچنان که گفته شد، بازار هوایی ایران اکنون به مثابه یک بازار ۸۰ میلیارد دلاری برای شرکت های هواپیماسازی به شمار می رود. حضور نمایندگان شرکت های خارجی هواپیماساز از سراسر جهان در اجلاس هوانوردی ۲۰۱۶ ایران (در ابتدای بهمن ماه پارسال) از علاقه آنان برای ورود به بازار ایران حکایت داشت. با توجه به فضای کنونی و آنچه گفته شد، تعلل و تاخیر در نهایی ساختن قراردادها برابر با از دست دادن فرصت هایی غیرقابل جبران برای ابرهواپیماسازهای خارجی خواهد بود.