کمبود آب مساله امروز و دیروز فلات ایران نیست، مشکلی هزاران ساله است که البته نیاکان ما توانسته‌اند با خلاقیت از پس حل آن بر بیایند و نتیجه این تلاش، شگفتی‎ای به نام «قنات» است.

قنات ایرانی

«کاریز، قنات یا کهریز»  مجرای تونلی شکلی  است که در زیر زمین کنده شده تا آب در آن جریان یابد. این مجرا در عمق زمین و برای ارتباط دادن رشته چاه‌هایی که از «مادر چاه» سرچشمه می‌گیرد، حفر می‎شود و به منظور هدایت آب و مدیریت آب برای کشاورزی کار گرفته می‌شود. قنات‌ها ممکن است تا رسیدن به سطح زمین هزارها متر طول داشته باشند و سرانجام آب این کاریزها به روی سطح زمین می‌آید که به این محل «دهانه کاریز، سر قنات، یا مظهر» می‌گویند. ایرانی ها را مخترع قنات می‌دانند، مخترع شیوه‌ای که بهترین راه برای جمع‌آوری آب‌های زیرزمینی است.

***می‎گویند ایران بیش از ۳۶ هزار رشته قنات فعال دارد و حالا ۱۱ رشته از این قنات‎ها جهانی شده و به فهرست میراث جهانی یونسکو راه یافته است.  فهرستی موضوع آن حفظ آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی بشر است که اهمیت جهانی دارند و متعلق به همه انسان های زمین، فارغ از نژاد، مذهب و ملیت خاص هستند و حفاظت از این آثار پس از ثبت در عین باقی ماندن در حیطه حاکمیت کشور مربوطه، برعهده همه کشورهای عضو است.

یازده قنات راه یافته به فهرست میراث جهانی یونسکو به این شرح هستند:

*** «قنات قصبه یا کاریز گناباد» کهن‎‎ترین و عمیق‎ترین قنات جهان است که تاریخ ساخت آن به بیش از ۲۵۰۰ سال پیش و دوره هخامنشیان باز می‏گردد. قناتی زیبا که چون هزارتویی سحرآمیز  و یا تونل زمان است در دل زمین حفر شده و آدم را با خود به گذشته می‏برد؛ این قنات معماری زیبا و دالان‏هایی گنبدی و هلالی شکل دارد. این قنات هنوز زنده و فعال است و همچنان تنها منبع تامین آب گناباد هم هست. ناصرخسرو عمق این قنات را که شاهکارِ سازه‏های آبی جهان است، هفتصد گز و طول آن را چهار فرسنگ ذکر کرده است. این قنات دو شاخه دارد که برای جلوگیری از جمع شدن آب در صورت ریزش سقف قنات ایجاد شده است.

قنات بلده فردوس

*** «قنات بلده فردوس» قناتی در شهر تاریخی فردوس در مشهد است و می‎گویند نظام تنظیم آب آن را شیخ بهایی اجرا کرده  و بیش از ۳۷ کیلومتر طول دارد. این قنات که تکنولوژی متفاوتی از سایر قنات‎های ایران دارد، تاریخ ساختش به دوران ساسانیان باز می‏گردد. «فنجان» واحدی برای اندازه‎گیری آب قنات در ایران است. بخش زیادی از آب قنات فردوس وقفی است و این قنات که هنوز فعال است منبع آبیاری بسیاری از باغات و زمین‏های کشاورزی منطقه است و حتی کانال‎های آن ظرفیت پرورش ماهی دارد.

قنات زارچ

***«قنات زارچ» طولانی‌ترین قنات جهان است، قناتی کهن و عمیق در شهر زارچ یزد که طول آن بیش از ۷۱ کیلومتر است و ساخت آن به بیش از ۱۳۰۰ سال پیش می‎رسد و مسیر ۷۰ پله و مقطع مربعی از ویژگی‏های این قنات است. مسجد جامع یزد را در حریم این قنات ساخته‎اند تا آب آن برای وضوی نمازگزاران استفاده شود. ۸۰۰ خانوار از آب قنات زارچ برای آبیاری استفاده می‏کنند وهمچنین این قنات ۴۰ هکتار باغ را سیراب می‏کند.

***«قنات حسن آباد و آسیاب میرزا نصرالله» قنات هفتصدساله حس‌آباد در مهریز یزد و در باغ پهلوان‎پور قرار دارد و آسیاب میرزا نصرالله هم در کنار آب این قنات ایجاد شده است؛ این قنات از محدوده کوه‌های غربالبیز آغاز می‌شود و پس از گذر از شهرستان مهریز تا روستای دهنو، حسن‌آباد و مریم‌آباد یزد هم امتداد می‌یابد.  یکی از ویژگی‎های این قنات آب با کیفیت آن است، در کانال‎های این قنات لایه‌های گچی و نمکی تشکیل نمی‌شود و این باعث شده است تا آب قنات بدون هیچ‌گونه املاحی از جمله کلسیم، سدیم، منیزیم به آبادی‌های پایین دست انتقال یابد.

***«قنات گوهر ریز جوپار» یکی از فعال‌ترین قنات‌های جوپار کرمان است که در دوره صفویه حفرشده و حدود ۷۵۰ سال قدمت دارد. قنات گوهرریز سه هزار و ۵۵۶ متر طول و ۱۲۹ حلقه چاه دارد و حدود ۳۳۰ هکتار اراضی باغ شهر جوپار را آبیاری می‌کند. در سال ۱۳۲۹ آنتونی اسمیت جهانگرد انگلیسی در جستجوی ماهی سفید کور به این قنات سر زد و وقتی سال ۱۳۸۵ دوباره به دیدن این قنات آمد خودش را درون آب این قنات انداخت و گفت جهانگردی و ماجراجویی برایش از همین قنات شروع شده است و این قنات عشق اول اوست.

تلاش برای حفر یک قنات در دوره قاجار

***«اکبرآباد و قاسم آباد بروات بم» سه قنات معروف شهر بروات از شهرهای بم کرمان هستند. این سه قنات فعال هستند و هنوز زمین‎ها و باغات بروات از آب آن‏ها تامین می‌شود.

***«قنات وزوان» در شمال شهر وَزوان قرار دارد که حدود ۲۵۰۰ تا ۳۰۰۰ سال  قدمت دارد. این قنات بزرگ در گذشته دارای سه رشته بوده که از محلی بالاتر از بند قدیمی منشعب می شده است. در بالای بند قنات، دو شکاف زیرزمینی (در اصطلاح محلی کِر) یا تنور آبی وجود دارد و پس از بند کردن آبِ این شکاف‎ها، آب ذخیره شده در پشت سد را به مدت ۱۲۰ روز (از دهم آذر تا دهم فروردین سال بعد) به مخازن بزرگی که در زیر زمین وجود دارد هدایت می‎کند و پس از گشایش دریچه‌های تعبیه شده در سد به تدریج آب ذخیره شده به صورت خود جوش و با کمک نیروی ثقل زمین، به چرخه مصرف باز می‌گردد.

***«قنات مزدآباد» قناتی کهن در شاهین‌شهر و میمه است. این قنات یکی از طولانی‌ترین قنات‌های منطقه و با دبی ۱۱۰ لیتر در ثانیه از پر آب‌ترین قنات‌هاست. یکی از ویژگی‎های این قنات،کیفیت آب این قنات است. آب آن، سرد و گرم است و تاسیسات سد مانند آن که آب را ذخیره می‏کند، وجه تمایز این قنات است.

*** « قنات ابراهیم آباد اراک» بیش از ۹۰۰ سال قدمت دارد، این قنات ۱۱ کیلومتر طول دارد. قنات ابراهیم آباد اراک جزوه قدیمی ترین قنات های کشور محسوب می شود و از کوه های هفتاد قله سرچشمه می گیرد و پس از طی یازده کیلومتر در زیر زمین در نزدیکی روستای ابراهیم آباد از زمین خارج می شود. وجود تپه مربوط به دوره اشکانی و پیشینه روستاهای اطراف این قنات نشان از قدمت بالای این قنات دارد. در طول این یازده کیلومتر قنات نزدیک به ۳۵۰ میله حفر شده است. کاربرد اصلی این میله‌ها تخلیه خاک حاصل از کندن راهرو قنات به سطح زمین است و آنها همچنین به تهویه راهرو قنات و تأمین اکسیژن بیشتر برای کارگران و مقنی‌ها کمک می‎کنند. طول مادرچاه قنات ابراهیم‌آباد بیش از ۱۱۰ متر است که این طول باعث شده این قنات جزو قنات‌های پیچیده ایران قرار بگیرد. این قنات به صورت دوره‌ای نزدیک به صدهکتار از زمین‌های کشاورزی روستای ابراهیم‌آباد را مشروب می‌کند.