آداب مردم کویر نشین خراسان جنوبی در رمضان؛ رمضو یارب یارب رمضو / رمضو آمد خوشنام خدا

امروز خراسان جنوبی – حمیدی
تا چند دهه قبل، ماه رمضان برای مردم ایران شبیه نوروز بود. با آداب و رسوم خاصی که از آخرین روزهای شعبان شروع می شد و تا وقتی نقاره چی عید فطر را اعلام می کرد ادامه داشت .
در ماه رمضان بود که بهترین و مرغوب ترین خوار و بار، با نازل ترین قیمت ها به دکان ها می آمد و در همین ماه هم بود که سنگ های کم وزن و ترازوهای معمولی در دکان ها جای خود را به سنگ های تمام وزن و ترازوهای دقیق می دادند. ماهی که خریدها چندبرابر می شد و برکت به خانه مردم راه باز می کرد. از آخرین روزهای شعبان، پیشواز شروع می شد. زن ها خانه را تمیز می کردند، آذوقه و خوار و بار می خریدند و مردها به غبارروبی مساجد می رفتند و از همان شبی که قرار بود ماه مبارک رمضان در آسمان تهران ظاهر شود خانواده های زیادی با آب و آیینه و سبزه راهی پشت بام می شدند تا هلال آغاز ماه را به چشم خود ببینند.
ماه رمضان که می آمد، رخت و لباس مردم هم عوض می شد و هر منطقه ای از کشور برای خودش آیینی خاص داشت در خراسان جنوبی نیز مردم علاوه بر آیین دیگر مناطق کشور مانند خانه تکانی ،تهیه مایحتاج رمضان و … مراسمی ویژه که کفچلزی، طبل زنی، رمضو خونی و… از جمله آنهاست را با فرا رسیدن این ماه انجام می دادند مراسمی که بعضا به فراموشی سپرده شده است .
خانه تکانی
قبل از فرارسیدن این ماه، مردم مناطق مختلف ، به زدودن آلودگی از چهره خانه و محله خویش می‌پردازند، درواقع با نظافت و خانه تکانی به پیشواز بهار قرآن می‌روند تا بتوانند با فراغت و آسودگی خیال به انجام تکالیف دینی خویش بپردازند. پاکیزگی تنها به محیط خانه محدود نگشته و پیر و جوان با طیب خاطر در نظافت اماکن عمومی‌ محله خود مشارکت می‌کنند و مساجد و تکایا را جهت برگزاری مراسم گوناگون ماه رمضان آماده می‌سازند. در استان خراسان جنوبی  نیز، خادمین مساجد، مسجد را آب و جارو کرده و ظروف و وسایل آبدارخانه را شست و شو می ‌دهند.
تهیه مایحتاج رمضان
در گذشته، تهیه مایحتاج ماه مبارک رمضان با جدیت تمام انجام می‌گرفت، زیرا در این ماه کسب و کار تقریباً متوقف می‌شود و مردم بیشتر از هر کاری به عبادت می‌پردازند و لازم بود که مردم مایحتاج خود را قبل از ماه مبارک تهیه کنند تا بتوانند با آسودگی در مجالس ویژه این ماه شرکت نمایند.
مراسم کفچلزی (کفگیر زنی )
مراسم کفچلزی ( کفگیرزنی ) یکی از مراسماتی است که در شب بیست و هفتم ماه مبارک رمضان در خراسان جنوبی (مصادف با شب قصاص ابن ملجم مرادی) انجام می شود . کفچلزی بدین صورت است که زنان و دختران هرکدام یا هر دو نفر با هم یک سبد یا قلبیری را که پارچه ای درون آن انداخته بودند را برداشته و در آن یک آئینه ، یک شانه ، یک سرمه دان و قرآن می گذاشتند و یک کفچلز ( کفگیر یا ملاقه یا قاشق ) به دست دیگر گرفته و به در خانه هایی که از پیش در نظر گرفته اند می روند در حالیکه صورت خود را چنان در چادر پنهان می کنند که دیده و شناخته نمی شوند . به در هر خانه ای که می رسند با کفچلز چند بار با فواصل کوتاه به در خانه می کوبند و بدان وسیله حضور خود را اعلام می کنند . بانوی خانه به دم در آمده ، سبد آن ها را گرفته و ابتدا برای تیمن و تبرک شانه را بر می دارد و به موهای خود می کشد . بعد سرمه دان را به دست گرفته و چشمهایش را با سرمه سیاه می کند . آنگاه آئینه را برداشته و چهره خود را در آئینه نگاه می کند . بعد آنها را با مبلغی پول داخل سبد می گذارد و به صاحبش می دهد . البته در حال حاضر سالهاست که علاوه بر پول چیزهایی نظیر آرد ، خرما و … نیز می گذارند . زن کفچلز با مبالغی که جمع می کند پارچه ای گرفته و ظهر روز بیست و هفتم در مسجدی یا در خانه خود ، در فاصله بین نماز ظهر و عصر پوشاکی برای خود برش زده و همان روز می دوزد و می پوشد . عقیده بر این است که دوختن لباس ، باید قبل از غروب آفتاب روز بیست و هفتم ماه مبارک رمضان به اتمام رسیده و بر تن زن شود . مردم بر این باورند که با پوشیدن این لباس ، تمام سال را به شادی خواهند گذراند و از همه بلاها مصون خواهد بود . در برخی نقاط استان این مراسم به مراسم ملاقه زنی نیز معروف است . لازم به ذکر است مراسم آیینی کفچلزی در سال ۹۱ به ثبت آثار ملی رسیده است .
رمضوخونی
یکی دیگر از آداب و رسوم ویژه مردم خراسان جنوبی در ماه مبارک رمضان که  بیشتر مخصوص پسران نوجوان و جوان است و معمولا در نیمه دوم ماه رمضان برگزار می شود ؛ رمضان خوانی است که با سه هدف عمده برگزار می شود : یکی خبر رسانی برای ماه رمضان، یک حرکت فرهنگی که برای مردم شور و نشاط به وجود می آورد و نیز جمع آوری نذورات مردمی و مصرف کردن آن در امور خیر .
از آنجایی که واژه رمضان در گویش بیرجندی رمضو تلفظ می شود ، این مراسم در لهجه بومی به رمضوخونی مشهور است. این مراسم که به ویژه در شهرها و روستاهای بیرجند، قائن، نهبندان و سربیشه برگزار می شود به این شکل اجرا می شود که : در شب های ماه مبارک رمضان پس از نماز و افطار عده ای از پسران نوجوان و جوان در دسته های ۴ تا ۶ نفری به درب خانه های همسایه ها و به ویژه توانگران و اغنیا رفته و به امید گرفتن تنقلات و یا وجه نقد ، اشعاری خاص می خواندند که در اصطلاح محلی به آن رمضانی می گویند . افراد به جلوی درب هر خانه که می رسیدند برای اینکه مطمئن شوند کسی در خانه هست یا نه ، یک نفر از بچه ها که او را به عنوان استاد برگزیده اند با صدای بلند می گفت : رَمَضونی مارَ وَ مِدَی یا وَر خُونِم ؟ ( رمضانی ما را می دهید یا بخوانیم ) . اگر کسی در خانه باشد و اجازه دهد ، رمضانی را می خوانند . برخی ابیات اشعار مزبور به این شرح است :
رمضو یارب یارب رمضو / رمضو آمد خوشنام خدا
رمِضُو یارب یارب رمِضُو / رمِضُو آمد خوشنام خدا ….. های رمضو آمد ، آمد رمضو … رمضو آمد ، خوش نام خدا / این سِرا از کِنه رو وَر باده … دو پسر داره که نو دوماده / این سِرا از کِنه رو وَر روزه … دو دختر داره که مخمل دوزه / رمِضُو آمد مهمانش کنید / بز و بزغاله قربانش کنید …. رمِضُو آمد خوُد سیصد سوار/ چوبی وَردَشتِه که آی روزه بدار … رمِضُو آمد مهمانش کنید / بز و بزغاله قربانش کنید …. بز و بزغاله که چیزی نِمشُو گاو و گوساله را قربانش کنید / این سرا از کیه خش خش می کنه / طبق نقره و کشمش می کنه .
خواندن اشعاری در مدح حضرت محمد (ص) و حضرت علی (ع) و رباعی هایی در مرثیه ائمه اطهار از دیگر اشعار خوانده شده در مراسم رمضانی خوانی است. پس از خواندن اشعار، صاحب ‌خانه شیرینی، تنقلات، میوه و یا وجه نقد هدیه می دهد. پس از دریافت نذورات، گروه برای اهل منزل دعا کرده به منزل دیگری می روند و رمضانی خوانی را دوباره شروع می کنند . به این گونه که « اُستاد» ابتدا ، دعا می خواند و شاگردان بعد از هر جمله او «آمّین» می گویند . بعد از دعا ، استاد مراسم را با یادی از حضرت محمد (ص) ، حضرت علی (ع) و دیگر امامان ادامه می دهد و اشعاری در مرثیه ائمه اطهار می خواند . درپایان مراسم ، اعضای گروه بخشی از نذورات را بین خود و مابقی آن را بین نیازمندانی که موردنظرآن هاست تقسیم می کنند و به دست آنان می رسانند.
بازی های رایج بین کودکان در ماه رمضان
یکی از بازی های مرسوم در میان کودکان و نوجوانان در ماه مبارک رمضان بازی «رمضان ا… ا… رمضان» است. این بازی در مناطقی همچون شاهرود، قم، کاشان، یزد، خراسان جنوبی ، کرمان و سیستان و بلوچستان و بیشتر در روستاها انجام می شود و شیوه اجرای آن چنین است:
در این بازی چند نفر کودک و نوجوان دور هم جمع می شوند و گروهی را تشکیل می دهند . این گروه ، یک نفر سرگروه دارد که برای اولین بار است که روزه بر او واجب شده و روزه می گیرد.
در ابتدا گروه همه با هم می خوانند : « رمضان ا… ا… رمضان » و به سرگروه در خصوص فرارسیدن ماه مبارک رمضان اخطار می دهند.
سرگروه جدا ایستاده و می گوید : « رمضان آمد با سیصد سوار ، چوبکی برداشت گفت روزه بدار » .
دوباره گروه همه با هم می خوانند : « رمضان ا… ا… رمضان ».
سرگروه جواب می دهد: «اگر روزه بدارم لاغر می شوم ، اگر روزه ندارم کافر می شوم».
بازی از ابتدای کوچه آغاز می شود و به انتهای کوچه ختم می شود . در انتهای کوچه سرگروه سرش را به دیوار می گذارد و هر یک از بچه ها که رد می شوند با دست به پشتش می زنند و می گویند : « روزه خوار تپ تپو ، روزه خوار خصم تو بود » .
مراسم طبل زنی در طبس در ماه رمضان / طبل هایی که بیش از ۱۵۰ سال است مومنان را بیدار می کنند
در گذشته های دور مراسم طبل زنی در ماه مبارک رمضان جهت آگاه کردن مومنان در هنگام سحر در شهرستان طبس رایج شده بود. انجام این امر یکی از نیات واقفان آن «محمدباقر خان عمادالملک» است که تاریخ موقوفه عمادالملکی به سال ۱۳۰۰ هجری قمری بر می گردد و ماندگاری آن نیز به دلیل موقوفه بودن و اجرای نیات خیر واقف است. آلات و وسایل طبل زنی ماه مبارک رمضان در طبس عبارتند از : پنج قطعه ظرف استوانه ای شامل سه عدد کاسه به نام «چاشنی» و سه ظرف استوانه ای به نام های «سرنواز»، «بردست» و «آلیاژی» که معمولا ترکیبی است از مس ونقره و با استفاده از پوست گاو و بر روی ظروف فوق طبل ها را آماده می کردند.
مکان به صدا درآمدن طبل ها تا پیش از زلزله سال ۱۳۵۷طبس، در بالای کارونسرای میدان امام (ره) در طبس بوده و امروزه در بالای حسینیه عمادالملک انجام می گیرد.
طبل ها جزو غنایم جنگی میرمحمدخان یکی از حاکمان پیشین طبس است و در نبردی که بین او و جعفرخان پدر لطفعلی خان زند در می گیرد، به غنیمت گرفته می شود. پس از شکست جعفرخان در جنگ، این طبل ها مدتی در محل دیوان خانه حاکم شهر طبس غیر قابل استفاده بوده است، تا اینکه به پیشنهاد عمادالملک یکی از فرزندان میرمحمد خان که فرد خیری بوده و به آبادانی اهمیت می داده ، طبل ها به همراه یک عراده توپ، در اسحار ماه مبارک رمضان برای اعلان بیدارباش مومنان به کاربرده شد؛ به نحوی که طبل ها در سه نوبت نواخته شود و مومنان را برای شب زنده داری و خوردن سحری بیدار کنند. در کنار اینها از یک عراده توپ هم در قدیم استفاده می شده که حدود چهل سال است ،آن عراده دیگر کاربردی ندارد. اما طبل ها بیش از ۱۵۰سال است که برای بیدارباش مومنان به کار می رود.
مراسم طبل زنی هر شب ماه رمضان تکرار می شود
از سال ۱۳۱۸ تاکنون در مدت ماه مبارک رمضان ، مراسم طبل زنی هرشب و سه بار اجرا می شود. یکی از دلایلی که این طبل ها همچنان نواخته می شود، ابتکاری است که مرحوم عمادالملک به کاربرده و وقف نامه ای را تنظیم نموده و مشخص کرده چه کسانی مشغول طبالی و چه کسانی زنبورک چی و مشغول شلیک توپ و نیز چه کسانی فنجان کش یا پنگان کش بوده اند. در وقف نامه ای که در زمان عمادالملک تنظیم شده، برای هریک از افراد مقرری تعیین شده که همچنان تا امروز این وقف از طرف متولی امور عمادالملک پایدار است. اکنون با آنکه زنگ انواع ساعت ها، تلفن های همراه و زمان سنج تلویزیون برای بیدار کردن مردم با هم رقابت می کنند، طبالان در طبس هنوز منادیان بی رقیب سحرخیزان اند و با خلوص نیت بدین کار عشق می ورزند و این آئین مذهبی را زنده نگه می دارند.
افطاری دادن از آداب پسندیده ماه رمضان
و مورد تاکید اسلام
افطاری دادن به دوستان ، آشنایان ، همسایگان و حتی افرادی که آشنایی با آنها نداریم – ولی هم شهری یا هم محله ای ما محسوب می شوند – یکی از آداب پسندیده ماه مبارک رمضان است که در متون اسلامی نیز به آن توصیه فراوان شده است . لازم نیست همیشه سفره افطاری در داخل منزل یا حسینیه یا به شکل امروزی در رستوران گسترده شده و جمعی بر سر سفره ، مهمان ما باشند. بلکه گاهی توزیع افطاری می تواند در اماکن عمومی که جمعی از مردم حضور دارند، انجام شود. گاه ایستگاه اتوبوس، گاه داخل یک مسجد، گاه در ترمینال، گاه در فرودگاه و گاهی حتی در داخل کوچه ای و خیابانی و خلاصه هر جایی که فرد به موقع به سفره افطارش دسترسی ندارد. هم اکنون در برخی از روستاهای خراسان جنوبی این رسم زیبا، ساده و بدون از ریا و آلایش مرسوم است که میزبان بسته به وسع خود ، لوازم و خوراکی افطاری ( غذا، سبزی، پنیر، نان و …) را سوار یک ماشین کرده و داخل روستا به توزیع آن اقدام می کنند و مردم خود برای دریافت آن اقدام می کنند.
مراسم جمع خوانی قرآن کریم
از جمله آداب و رسوم مردم استان خراسان جنوبی در ماه مبارک رمضان، برگزاری جلسات قرآن خوانی است که به این جلسات « دوره قرآن » می گویند .
این جلسات معمولا به دو شیوه خانگی و یا عمومی برگزار می شود. در شیوه خانگی معمولا محفل خانوادگی است و اعضای فامیل گرد هم می آیند و به تلاوت قرآن می پردازند و در نوع عمومی ، مردم از اقشار و گروه های مختلف ، زن و مرد و پیر و جوان در اماکن مذهبی همچون مساجد، امامزادگان و … گرد هم آمده و به جزخوانی روزانه قرآن کریم می پردازند .
دوره های قران معمولا در شب برگزار می شود و در این دوره ها یک نفر به نام « مُلّا » حضور دارد که در روخوانی قرآن کریم تبحر دارد . در زمانی که کسی کلمه ای از قرآن را اشتباه بخواند فقط وی می تواند آن اشتباه را تصحیح کند .
در پایان ماه مبارک رمضان قرآن ختم می شود، چون هر شب یک جزء قرآن خوانده می شود و معمولا کسی که در این دوره سوره « الرحمن » یا « یس » به وی رسیده باشد مردم را با خرما یا شیرینی پذیرایی می کند و کسی که به او سوره «توحید ( قل هوا… ) » رسیده باشد روز عید فطر باید یک آش درست کند که به آن آش « قل هوا… » می گویند .