به مناسبت روز عطار: پادشاه صورت و معنا

صاحب دیوانان، سپهسالاران، شیوخ و اندیشمندانی چون کریم الشرق کدکنی , تاج الدین علی کدکنی , نورالدین منشی کدکنی ومیرزا شفیع کدکنی, شیخ حیدر، فخر الشعرای کدکنی , میرزای خاوری , شیخ میرزا محمد شفیع کدکنی , شیخ هادی کدکنی و دکتر محمد رضا شفیعی کدکنی جملگی باعث و بانی رونق بازار علم و ارشاد در خراسان و ایران بوده اند ، اما به یقین هیچیک از این نامها، نامی تر از فریدالدین پسر بازیگوش رابعه و شیخ ابراهیم عطار نشد که از اوان کودکی چنان گوش هوش به پندهای پدر سپرد که بی مکتب و مرشد، روزی معلم بزرگ عرفان تاریخ ایران زمین شد .
تا جایی که مولانای بزرگ دربارهٔ مقامش می‌ گوید:
هفت شهر عشق را عطار گشت ما هنوز اندر خم یک کوچه‌ایم
اهمیت اندیشه های عرفانی عطار در شکل‌دهی به عرفان اسلامی و مقام والایی که وی در غزل و شعر پارسی دارد، بر اهل علم پوشیده نیست.
از میان آثار شیخ الشیوخ، یعنی اسرارنامه،منطق الطیر، الهی‌نامه، مصیبت‌نامه،مختارنامه، ذکرهالاولیاء و دیوان اشعار، منطق الطیر جایگاه ویژه ای دارد و عطار این نام به معنای زبان پرندگان را از آیه ای در سوره نمل قرآن مجید گرفته است.
این مثنوی ۴ هزار بیتی مهم ترین و برجسته ترین و مشهورترین شعر تمثیلی تاریخ ادبیات فارسی است . این مثنوی داستان سفر گروهی از مرغان است که برای جستن و یافتن سیمرغ که پادشاه آنهاست به راهنمایی هدهد به راه می افتند و در راه از هفت مرحله ی سهمگین می گذرند و در هر مرحله ، گروهی از مرغان از راه باز می مانند و به بهانه هایی پا پس می کشند تا این که، پس از عبور از این مرحله هفت گانه ، سرانجام از گروه انبوه مرغان که در جست و جوی سیمرغ هستند ، تنها سی مرغ باقی می مانند و چون به خود می نگرند در می یابند که آن چه بیرون از خود می جسته اند – سیمرغ – اینک در وجود خود آنهاست .
منظور عطار از مرغان ، سالکان راه و از ‘ سی مرغ ‘ مردان خداجویی است که پس از عبور از مراحل هفت گانه ی سلوک یعنی ( طلب، عشق ، معرفت ، استغنا، توحید ، حیرت ، فقر و فنا) سرانجام حقیقت را در وجود خویش کشف می کنند.
عطار با بیان این داستان تمثیلی ، مراحل سیر و سلوک را در سفر تمثیلی سی مرغ به سوی سیمرغ به تصویر می کشد .
محققان و پژوهشگران درباره تاثیر پذیری اربابان ثلاثه تاریخ ادبیات ایران زمین؛ مولانا، سعدی و حافظ از عطار نیشابوری بسیار گفته اند که این همه در این مقال و مجال نمی گنجد.
از چهره های شاخص ادبی معاصر هم نقد و نظر درباره عطار فراوان است اما شاید بهترین تعبیر را درباره عطار، همشهری وی محمدرضا شفیعی کدکنی دارد جایی که می گوید: « عطار را باید از نو شناخت، عطار راستین و عطار تاریخی را از عطارهای مجعول در طول قرون و اعصار جدا کرد، آثار برساختۀ درویشان مهمل‌سرای مبتذل و بی‌مایه را از قلمرو آثار او به دور کرد و کار را از آثار مسلم و قطعی‌الصدور او آغاز کرد؛ » و نیز در جایی می گوید: « مهم‌ترین ویژگی غزل‌های عطار، تناسبی است که میان صورت و معنی در این آثار دیده می‌شود. ما صورت را به معنی عام کلمه در این‌جا به کار می‌بریم که شامل زبان، تصویر، رمز، موسیقی و قالب عمومی شعر است و معنی را برابر محتوا یا پیام؛ به همین دلیلِ تناسبِ صورت و معنی است که در غزل عطار، خواننده هیچ عنصری را زاید احساس نمی‌کند و انتخاب تک‌بیت از آن بسیار دشوار است. باید غزل انتخاب کرد؛ نه تک‌بیت؛ در صورتی‌که از اغلب شاعران بزرگ غزلسرا، می‌توان به تک‌بیت‌هایی قناعت کرد.»
جدا از مضامین عرفانی، موارد مهم دیگری هست که در شعر عطار با جلوه نمایی چشمها را خیره کند از جمله نگاه یک عارف ایرانی در قرن ششم به زن که به دور از نگاه کلیشه ای و خشک فرهنگی جهان پیرامونی او است.پیر اسرار در سرتاسر اشعارش غالبا هرجا سخن از زن آورده برای او یک جایگاه و منزلت اجتماعی متصور شده است و حضور وی را در وقایع اجتماعی و اجتماع مهم و ضروری می داند.
درباره عطار چند کتاب مهم نوشته شده است که از آن میان، «شرح احوال عطار» از بدیع زمان فروزانفر، زبور پارسی از محمدرضا شفیعی کدکنی و کتابی «درباره عطار» از عبدالحسین زرین‌کوب برای علاقمندان، مستندتر و سودبخش تر است.
فرنگی هایی نظیر هلموت ریتر؛ ایران شناس آلمانی، فرانکلین لوئیس؛ استادیار مرکز مطالعات خاورمیانه دانشگاه شیکاگو، هرمان لندولت؛ استاد بازنشسته دانشگاه مک‌گیل و بسیارانی در وصف حکمت و معرفت وی سخن ها گفته و حتی کتب و رسالاتی به رشته تحریر دراورده اند.
باری، عطار، عطار است و به مثابه ‘ اسم ‘ که در قدیم به پزشکان، عطار می‌گفتند ، رسم او هم درمان درد است و برای هر آنکس که انسان است از هر نژاد، قومیت و ملیتی نسخۀ درمان تجویز می کند؛ دارویی که از وصال و رسیدن و درآغوش کشیدن جان می گوید و مهر به رگ ها می دمد. از همین رو نسخه اش تاریخ انقضاء ندارد و هنوز، زمزمۀ ‘ هفت شهر عشق ‘ عطار بر سر هر کوچه و بازاری جاری است.
حتی پس از سالیان دراز و تنهایی انبوه بشر باید این شعر شفیعی کدکنی را که حلاجیان را لب به ستایش گشوده است در وصفش خواند:
خاکستر تو را
باد سحرگهان
هر جا که برد
مردی ز خاک رویید
در کوچه باغ های نیشابور
مستان نیم شب به ترنم
آوازهای سرخ تو را باز
ترجیع وار زمزمه کردند
نامت هنوز ورد زبان هاست
و در توصیف معلم عرفان پارسی، مروج عقلانیت و معنویت، و مصنف هفت شهر عشق،باید بی گزافه و اطالۀ کلام از نگین فیروزۀ انگشتری زیبای دیار فیروزه و فیروزان و از طبع بلند خود شیخ مدد گرفت که :

جانا، حدیث حسنت، در داستان نگنجد رمزی ز راز عشقت، در صد زبان نگنجد